Jan Witkiewicz
16.11.1965
Jan Witkiewicz „Batyr” 1808 - 1839
Niedaleko Kowna, na Żmudzi, jest niewielkie miasteczko Kroże. Do historii przeszło dzięki młodzieży z miejscowego gimnazjum, która w 1823 r. założyła stowarzyszenie „Czarni Bracia”. Działalność „Czarnych Braci” zwróciła uwagę Komisji Śledczej Nowosilcowa, tropiącej wileńskich filomatów. Przeprowadzono aresztowania i już w lutym 1824 r. ogłoszono wyroki. Wśród skazanych, na przymusową służbę wojskową, w twierdzach na południowej granicy ze stepami kazachskimi i chanatami Azji Środkowej był Jan Witkiewicz, „Batyr”, ur. 24 czerwca 1808 r., w Poszeszwiu, stryj Stanisława Witkiewicza, twórcy stylu zakopiańskiego i stryjeczny dziad Witkacego. „Batyr” okazał się niezwykle zdolnym i utalentowanym językowo młodzieńcem. Mimo niezwykle trudnych warunków - służył jako prosty żołnierz, pozbawiony przywilejów wynikających ze stanu szlacheckiego – rozpoczął naukę perskiego, arabskiego, uzbeckiego i licznych środkowoazjatyckich dialektów. Z zapamiętaniem studiował także dostępne opisy ludów, z którymi imperium sąsiadowało od południa. Jego talenty i zainteresowania szybko dostrzegli przełożeni. Nie bez znaczenia było także poparcie, jakiego udzielił Witkiewiczowi, podróżujący po południowych rubieżach Rosji, słynny niemiecki badacz Aleksander von Humboldt. Młodzieniec uzyskał zwolnienie z karnej służby i awansował na oficera, został także adiutantem orenburskiego gubernatora Pierowskiego. Działalność badawczą rozpoczął od podróży po stepach, zwanych wówczas kirgiskimi, dzisiaj będących częścią Kazachstanu. Jako szpieg w latach 1835/1836 udał się w przebraniu krajowca do Buchary, budzącej coraz większe zainteresowanie Rosji. Owocem tej misji był znakomity raport na temat wewnętrznej sytuacji w chanacie, który wkrótce miał paść ofiarą, prącego na południe imperium. W 1837 r. powierzono mu poważniejszą misję - został wysłany jako agent dyplomatyczny do Afganistanu, terenu zażartej rywalizacji angielsko-rosyjskiej. Po długiej podróży przez Persję i Afganistan dotarł w listopadzie 1837 r. do Kandaharu. Witkiewicz działał w Persji i Afganistanie niezwykle skutecznie, krzyżując angielskie plany. W 1839 r. przez Persję i Kaukaz powrócił do Petersburga, gdzie w przeddzień audiencji u cara, 8 maja, został znaleziony martwy we własnym mieszkaniu. Oficjalnie orzeczono samobójstwo, chociaż historycy przyjmują tę wersję za najmniej prawdopodobną – jest możliwe, że polecenie usunięcia Witkiewicza zapadło w rosyjskich lub angielskich kręgach odpowiedzialnych za tajne misje w Azji Środkowej. „Batyr” był pierwszym z Polaków, który wziął udział w tzw. Wielkiej Grze, rywalizacji Anglii i Rosji o panowanie nad Afganistanem i Persją, o bezpieczeństwo brytyjskich Indii i spełnienie rosyjskiego marzenia - wyjścia na Ocean Indyjski.
