Holocaust

Już od pierwszych dniach września 1939 r. zamieszkująca na terytorium Polski ludność wyznania mojżeszowego stała się celem prześladowań ze strony Niemców. 21 września Reinhard Heydrich, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, wydał podległym sobie organom SD i SS instrukcję dotyczącą tworzenia żydowskich gett na zajmowanych przez Niemców terenach. Pierwsze getta (części miast zamieszkałe wyłącznie przez Żydów) powstały już w końcu 1939 r. (w październiku w Piotrkowie Trybunalskim, w grudniu w Puławach i Radomsku).

Początkowo część gett miała charakter otwarty, jednak za przekroczenie ich granicy groziły surowe kary (w obejmującym większość okupowanych ziem polskich Generalnym Gubernatorstwie kara śmierci była przewidziana także za udzielanie Żydom schronienia). Takie środki represyjne stosowali Niemcy tylko na terenach Polski, a później także Jugosławii i ZSSR. W żadnych innych krajach okupowanych nie groziła kara śmierci za pomoc okazaną Żydom. Np. w okupowanej Francji karę stanowiła symboliczna grzywna.

Od 1940 r. getta miały charakter zamknięty. Otaczano je murem lub drutem kolczastym. Do największych gett na ziemiach polskich należały znajdujące się w Warszawie (ok. 500 000 mieszkańców) i Łodzi (ok. 300 000). Wobec dużego zagęszczenia ludności i wynikających stąd trudnych warunków sanitarnych, jak również głodu, w gettach panowała wysoka śmiertelność, szczególnie w następstwie szerzących się tam chorób zakaźnych.

Getta stanowiły etap przejściowy w akcji całkowitej zagłady Żydów mieszkających w III Rzeszy i w krajach przez nią okupowanych. Równocześnie stanowiły źródło siły roboczej, pracującej na rzecz potrzeb wojennych Niemiec.

W latach 1942-1944 Niemcy dokonali likwidacji gett. Większość ich mieszkańców deportowano do obozów zagłady, obozów pracy przymusowej, bądź wymordowano na miejscu. Należy zauważyć, iż znajdująca się na terenie okupowanej Polski większość obozów zagłady nie została tu przez Niemców wybudowana przypadkowo.

Żyd z opaską na ręku na ulicy getta w Mińsku Mazowieckim - jednego z licznych, utworzonych przez Niemców na okupowanych ziemiach polskich

Wynikało to z faktu, iż przed 1939 r. Rzeczpospolita stanowiła największe skupisko (3 300 000) Żydów w Europie. Była tu także dobrze rozwinięta sieć kolejowa. Z tego też względu można było łatwo i tanio przewieźć Żydów z innych krajów Europy (istniały getta np. w Brukseli, Antwerpii czy Amsterdamie) do Polski i tam dokonać ich zagłady.

Artyleria niemiecka podczas walk w getcie warszawskim

W niektórych likwidowanych gettach Żydzi stawili opór Niemcom. Powstania miały m.in. miejsce w Klecku (21 lipca 1942), Głębokiem (lipiec 1943), Wilnie (lipiec 1943), Krzemieńcu (9 sierpnia 1943), jak też w Będzinie, Częstochowie, Hrubieszowie (kwiecień-lipiec 1943). Poważniejsze walki rozpoczęły się 16 lipca 1943 r. w Białymstoku. Trwały kilka dni, na czele żydowskich powstańców stanął M. Tennenbaum-Tamarrof.

Pomnik Bohaterów Getta w Warszawie

Do największego zrywu doszło wWarszawie. Wybuchło ono 19 kwietnia 1943 r. Na wezwanie Żydowskiego Komitetu Narodowego wystąpiły zbrojnie Żydowska Organizacja Bojowa i Żydowski Związek Wojskowy. Powstanie trwało do końca maja. 8 maja poległ jego dowódca Mordechaj Anielewicz.

W walkach zginęło, zdaniem kierującego likwidacją powstania gen. Jürgena Stroopa, ok. 7 000 Żydów. Walkę Żydów starały się wspierać polskie organizacje konspiracyjne, dostarczając im broń, amunicję oraz niszcząc stanowiska bojowe Niemców.

Po stłumieniu oporu resztę Żydów okupanci wywieźli do obozu zagłady w Treblince.

Na tragedię narodu żydowskiego Polacy nie patrzyli obojętnie. Mimo grożącej kary śmierci wyprowadzali ich z gett, ukrywali zbiegłych, dostarczali im fałszywych dokumentów tożsamości, żywności, odzieży, lekarstw.

Oprócz samorzutnej pomocy ze strony polskiej ludności duże rozmiary przyjęła pomoc niesiona przez organizacje konspiracyjne. W oparciu o Delegaturę Rządu na Kraj utworzono specjalną tajną organizację społeczną pod nazwą Rada Pomocy Żydom "Żegota" (4 grudnia 1942). Utworzona w Warszawie, powołała swoje oddziały w Krakowie i Lwowie. Objęła akcją pomocy ok. 30 000 Żydów. Również przekazywała informacje rządom państw zachodnich o eksterminacji Żydów.
Działalność rady była finansowana głównie przez Delegaturę Rządu na Kraj. Istniejąca do stycznia 1945 r. ta społeczna organizacja stanowiła ewenement w skali okupowanej Europy.

Szacuje się, że w okresie II wojny światowej Polacy uratowali ponad 200 000 Żydów. O skali polskiej pomocy świadczy fakt, że wśród około 21 000 osób wyróżnionych przez Instytut Yad Vashem medalem Sprawiedliwy wśród narodów świata około 6 000 to Polacy.

Henryk Sławik
(1894-1944)
Dziennikarz, działacz samorządowy na Śląsku. Podczas wojny jako delegat rządu polskiego na Węgrzech wspólnie z Jozefem Antallem uratował życie około 5000 Żydów, wystawiając im fałszywe dokumenty. Aresztowany przez Niemców w VII 1944 r., 25 VIII został rozstrzelany w obozie koncentracyjnym w Mauthausen.