Czyn legionowy 1914-1916



	Czyn legionowy 1914-1916

Zabójstwo austriackiego następcy tronu arcyksięcia Ferdynanda w Sarajewie (28 czerwca 1914) stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny światowej. 28 lipca Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, 1 sierpnia Niemcy Rosji, 3 sierpnia Niemcy Francji. W ciągu kilku następnych dni do wojny przystąpiły kolejne państwa.

W tej sytuacji komendant główny Związku Strzeleckiego Józef Piłsudski 29 i 30 lipca wydał rozkazy mobilizacyjne dla swojej organizacji. Wraz z podporządkowanymi mu Polskimi Drużynami Strzeleckimi w ciągu kilku dni jego zbierające się w Krakowie oddziały osiągnęły stan ok. 2400 ludzi.

Jerzy Kossak Wymarsz I Kompanii Kadrowej z Oleandrów 6 sierpnia 1914 roku

Zamiarem Piłsudskiego było wywołanie powstania na terenie zaboru rosyjskiego i stworzenie takich faktów dokonanych (własna administracja cywilna, silne formacje wojskowe), z którymi władze austriackie musiałyby się liczyć.

2 sierpnia utworzony został pierwszy patrol strzelecki Władysława "Beliny" Prażmowskiego (dał on początek odrodzonej kawalerii), zaś następnego dnia powstała 1 Kompania Kadrowa Tadeusza Kasprzyckiego. Pododdziały te rankiem 6 sierpnia, jeszcze przed wybuchem wojny austriacko-rosyjskiej, wyruszyły na teren znajdującej się w zaborze rosyjskim Kielecczyzny. W ślad za nimi w ciągu kilku następnych dni wymaszerowały dalsze oddziały strzeleckie, rychło sformowane w 5 batalionów. Strzelcy zajęli Kielce (12 sierpnia) i utrzymali je (po przejściowej utracie miasta) do 10 września, wprowadzając na opanowanym obszarze polskie rządy.

W chwili wymarszu oddziałów Piłsudski ogłosił powstanie w Warszawie Rządu Narodowego (w rzeczywistości nieistniejącego), który miał go mianować komendantem głównym polskich sił wojskowych. Rządowi temu podporządkowała się galicyjska Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Jednak próba aktywizacji społeczeństwa polskiego w zaborze rosyjskim nie powiodła się.

Kiedy wydawało się, iż wobec niepowodzenia akcji Piłsudskiego władze austriackie zlikwidują wojskowy ruch niepodległościowy, działania polityczne w Wiedniu podjęli polscy politycy - Ignacy Daszyński, Władysław Jaworski i Juliusz Leo. Doprowadzili oni do powołania regularnej formacji wojskowej, Legionów Polskich, stanowiących część armii austro-węgierskiej.

Sierpien 1914, sztab Strzelców Piłsudskiego w Kielcach

Manifestem z 16 sierpnia 1914 r. ogłoszono utworzenie Legionów Polskich (Zachodniego i Wschodniego, każdy w sile ok. 8500 ludzi). Oba Legiony otrzymały jako dowódcę austriackiego generała polskiej narodowości. Językiem służbowym wewnątrz Legionów był język polski, umundurowanie i odznaki stopni pozostały niejednolite. Strzelcy Piłsudskiego utworzyli 1 pułk piechoty pod jego dowództwem.

Karabin maszynowy 1 Pułku Ułanów Legionów Polskich

Dla reprezentowania interesów polskich wobec rządu austriackiego także z dniem 16 sierpnia zawiązał się w Krakowie i Lwowie Naczelny Komitet Narodowy, złożony z przedstawicieli wszystkich stronnictw politycznych. Na jego czele stanął Juliusz Leo (potem: Władysław Jaworski).

Jednak już w trzeciej dekadzie września 1914 r. przestał istnieć Legion Wschodni, którego żołnierze za namową nastawionych prorosyjsko działaczy Narodowej Demokracji odmówili złożenia przysięgi na wierność cesarzowi austriackiemu. W tej sytuacji formacja ta została rozwiązana.

Na czele Legionów kolejno stali generałowie: Rajmund Baczyński, Karol Durski-Trzaska, Stanisław Puchalski oraz płk Stanisław Szeptycki. Jednak ideowym i moralnym przywódcą Legionów pozostawał Józef Piłsudski.

Ostatecznie Legiony Polskie składały się z trzech brygad: I Brygady Piłsudskiego, złożonej z 1, 5 i 7 pułków piechoty, 1 pułku ułanów i dywizjonu artylerii, II Brygady (2 i 3 pułki piechoty, dywizjon ułanów, z czasem przekształcony w 2 pułk ułanów, oraz dywizjon artylerii) i utworzonej latem 1915 r. III Brygady (4 i 6 pułki piechoty, dywizjon kawalerii, bateria artylerii).

Podległe mu oddziały 1 pułku piechoty (przekształcone w grudniu 1914 r. w I Brygadę) w pierwszych miesiącach wojny uczestniczyły w austriacko-niemieckiej ofensywie na Dęblin i Warszawę, tocząc krwawe walki pod Anielinem i Laskami. Później pułk walczył pod Krzywopłotami, zaś w ramach działań na Podhalu m.in. pod Marcinkowicami. Od 22 do 25 grudnia I Brygada pod przejściowym dowództwem swego szefa sztabu ppłk. Kazimierza Sosnkowskiego wzięła udział w bitwie pod Łowczówkiem, gdzie poniosła duże straty.

W 1915 r. brygada Piłsudskiego uczestniczyła m.in. w walkach pod Konarami, na Lubelszczyźnie (m.in. w rejonie Urzędowa i Jastkowa) i Wołyniu (Jabłonka, Kukle, Kamieniucha).

Jednostki II Brygady (formalnie utworzonej w kwietniu 1915 r.) przez rok (od jesieni 1914 r.) walczyły w Karpatach na pograniczu Węgier (Mołotków, Pasieczna, Rafajłowa), na Bukowinie i w Besarabii (Rarańcza, Rokitna). Przy tych oddziałach aż do wiosny 1915 r. stale przebywała Komenda Legionów. Jednak jako dowództwo całości Legionów faktycznie nie odgrywała większej roli. To pozwalało Piłsudskiemu na dużą samodzielność, także polityczną.

Natomiast formacje III Brygady od lata 1915 r. uczestniczyły w działaniach na Lubelszczyźnie (Jastków) i Wołyniu, gdzie nastąpiła koncentracja całości sił Legionów.

Wszystkie brygady (choć przejściowo podzielone na kilka grup taktycznych) spędziły razem na froncie blisko rok. Wzięły udział w wielu bojach m.in. pod Hulewiczami, Jabłonką, Kuklami, Kamieniuchą, Stawyhorożem, Kościuchnówką, Hruziatynem czy Tumanem. Niejednokrotnie współdziałały na polu walki nie tylko z oddziałami austriackimi, ale i niemieckimi. Szczególną sympatią legionistów cieszyli się Bawarzy. Udziałem w kampanii wołyńskiej Legiony zyskały wielkie uznanie zwierzchnich dowództw austriackich i niemieckich.

Wojciech Kossak Potyczka legionisty z Kozakami

Legioniści wyróżnili się zwłaszcza podczas odpierania rosyjskiej ofensywy gen. Aleksieja Brusiłowa, w czasie bitwy pod Kościuchnówką (4-6 lipca 1916) oraz następującego po niej odwrotu na linię rzeki Stochód.

Po bitwie pod Kościuchnówką, z powodu ostrych zatargów Piłsudskiego z władzami austriackimi i Komendą Legionów, ujawnił się kryzys polityczny wewnątrz Legionów.

Dla Piłsudskiego Legiony były atutem przetargowym wobec Austro-Węgier. Ponieważ ta nazbyt długo nie chciała uczynić żadnych konkretnych koncesji na rzecz sprawy polskiej, był gotów zerwać współpracę z Austrią. Tego sięgania po niepodległość i podbijania ceny swych "usług", traktowania Legionów jako środka prowadzącego do ostatecznego celu (niepodległości) nie rozumiała Komenda Legionów, w dużym stopniu złożona z zawodowych oficerów armii austriackiej.

Ostatecznie Piłsudski podał się do dymisji, którą w końcu września 1916 r. przyjęto. Na jego rozkaz żołnierze I Brygady zaczęli składać podania o zwolnienie z Legionów. Akcja ta sprawiła, że władze austriackie podjęły połowiczne ustępstwa, przemianowując Legiony na Polski Korpus Posiłkowy, formację wyższego rzędu i bardziej samodzielną.

Legioniści w okopach

Ich zalety bojowe zostały dostrzeżone m.in. przez wybitnych dowódców niemieckich: feldmarsz. Paula Hindenburga von Beneckendorffa (dowódcę sił lądowych) i gen. Ericha von Ludendorffa. Zaczęli oni wywierać nacisk na czynniki polityczne, by uznać wolną Polskę i utworzyć sojusznicze wojsko polskie, faktycznie w pełni mające podlegać Niemcom. Ich postulaty były związane z kurczeniem się zasobów ludzkich armii niemieckiej z powodu przedłużania się wojny i dużych strat.

Na skutek zabiegów władz wojskowych przywódcy mocarstw centralnych wydali ogłoszony 5 listopada 1916 r. akt o utworzeniu państwa polskiego. Postanowili utworzyć państwo samodzielne, z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem (). Nowe Królestwo znajdzie w łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami rękojmie potrzebne do sił swych rozwoju. W związku z tym aktem także Rosja została zmuszona do podobnej deklaracji w sprawie niepodległości Polski, co nastąpiło 30 marca 1917 r. Po raz pierwszy sprawa polska nabrała charakteru międzynarodowego.

Późną jesienią 1916 r. Legiony przewieziono na teren Królestwa Polskiego, gdzie miały się stać kadrą przyszłej, formowanej z poboru, armii polskiej. Zwierzchnictwo nad Legionami przejęli wówczas Niemcy. W Warszawie powołano Tymczasową Radę Stanu, do której składu wszedł Piłsudski jako referent wojskowy.

Formalnie z dniem 12 kwietnia 1917 r. Legiony przekształcono w Polską Siłę Zbrojną. Liczyły wówczas 1037 oficerów i ponad 20 000 szeregowych.

Kazimierz Sosnkowski
(1885-1969)
Członek Organizacji Bojowej PPS, współtwórca ZWC, szef sztabu Związku Strzeleckiego. W okresie I wojny światowej szef sztabu I Brygady Legionów. W latach 1917-1918 więziony przez Niemców. W okresie wojny 1919-1920 r. m.in. dowódca armii i minister Spraw Wojskowych. W późniejszych latach sprawował funkcję inspektora armii. W 1936 r. uzyskał stopień gen. broni. Podczas II wojny światowej m.in. zastępca prezydenta RP (1940-1941) i Naczelny Wódz (1943-1944). Po wojnie na emigracji w Kanadzie. Zmarł 11 X 1969 r. w Arundel. Odznaczony orderem Virtuti Militari 2, 4 i 5 kl., Krzyżem Niepodległości z mieczami, brytyjskim orderem Imperium 2 kl., estońskim Krzyżem Wolności 1 kl., fińskim orderem Białej Róży 1 kl., francuską Legią Honorową 1 kl., japońskim orderem Skarbu świętego 1 kl., jugosłowiańskim orderem św. Sawy 1 kl., rumuńskimi orderami Korony i Gwiazdy Rumunii 1 kl., węgierskim Krzyżem Zasługi 1 kl., włoskim orderem Korony 1 kl., pośmiertnie otrzymał order Orła Białego.

Legiony Polskie

Powołane 16 VIII 1914 r. Z czasem składały się z trzech brygad (7 pułków piechoty, 2 pułki kawalerii, 1 pułk artylerii, służby) oraz formacji tyłowych, podporządkowanych Komendzie Grupy Legionów Polskich. Legiony stanowiły część armii austro-węgierskiej, od listopada 1916 r. podlegały Niemcom.

Komendanci Legionów:
gen. mjr Rajmund Baczyński (VIII-IX 1914)
feldmarsz. por. Karol Durski-Trzaska (IX 1914-II 1916)
feldmarsz. por. Stanisław Puchalski (II-IX 1916)
płk Stanisław Szeptycki od XI 1916

W szczytowym okresie swojego rozwoju Legiony osiągnęły stan 20 000 żołnierzy. Ogółem przez nie przeszło ponad 30 000 ludzi. Około 2500 z nich poległo, bądź zmarło z ran lub chorób. Formalnie z dniem 12 kwietnia 1917 r. przekształcono je w Polską Siłę Zbrojną.

W Legionach służbę podjęli nie tylko Polacy, ale także Żydzi, Węgrzy, Austriacy, Ukraińcy i - w garść Czechów.

Odznaki pamiątkowe jednostek Wojska Polskiego



Odznaka Za wierną służbę	Odznaka III Brygady Legionów Polskich	Krzyż Rokitniański