• Strona główna
• Materialy historyczne
• prof. Piotr Eberhardt - Polacy na Ukrainie - wg. spisu ludności w 2001 r.

prof. Piotr Eberhardt - Polacy na Ukrainie - wg. spisu ludności w 2001 r.

Na terytorium Republiki Ukraińskiej został przeprowadzony w 2001 r. powszechny spis ludności. Poprzedni był zrealizowany jeszcze w okresie sowieckim w 1989 r. Minęło więc dwanaście lat brzemiennych w wydarzenia polityczne. W międzyczasie nastąpił rozpad ZSRR i powstała suwerenna Republika Ukraińska. Wstępne informacje uzyskane z tego spisu są bardzo ważne, gdyż pokazują sytuację aktualną i umożliwiają zweryfikowanie poprzednich spisów dokonywanych w odmiennych uwarunkowaniach geopolitycznych oraz społeczno-gospodarczych. Dlatego przed przedstawieniem rezultatów ostatniego spisu należy przypomnieć wyniki czterech spisów powojennych. (Problematyce narodowościowej Ukrainy poświęcona jest książka autora "Przemiany narodowościowe na Ukrainie w XX wieku", Warszawa 1994).

Pierwszy powojenny spis z 1959 r. wykazał na terytorium Ukraińskiej SRS - 363,3 tys. ludności polskiej. Z punktu widzenia statystycznego jest on w dużym stopniu wiarygodny. Sowieckie władze centralne nie były zainteresowane zafałszowaniem statystyki narodowościowej. Utrudniałoby to realizowanie skutecznej polityki narodowościowej. Niemniej istniały pewne narody lepiej lub gorzej widziane. Uprzywilejowane stanowisko zajmował naród rosyjski, następnie w poszczególnych republikach wyżej były cenione narody posiadające własne republiki związkowe. Wszelkiego rodzaju mniejszości były traktowane jako mniej wartościowe odłamy wielkiego narodu sowieckiego. Ta hierarchia ważności i uprzywilejowania jednych narodów wobec innych mogła wpłynąć na rezultaty spisu.

Analizując sytuację powojenną ludności polskiej na Ukrainie należy pamiętać, że lata drugiej wojny światowej przyniosły bolesne straty demograficzne. Represje sowieckie i niemieckie, a zwłaszcza konflikt polsko-ukraiński, który przyniósł eksterminację wielu Polaków wpłynęły na jej liczebność. Przesunięcie granicy na linię Curzona i masowa repatriacja miejscowych Polaków była w zasadzie końcem wielowiekowej polskiej obecności na Ukrainie. Pozostała ludność najbiedniejsza, żyjąca w rozproszeniu na dużym terytorium położonym między Bugiem a Dnieprem.

Kolejny spis zrealizowany w 1970 r. ujawnił 295,1 tys. ludności polskiej (spadek w stosunku do 1959 r. o 68,2 tys.), następny w 1979 r. - 258, 3 tys. (obniżenie w porównaniu do 1970 r. o 36,8 tys.) i ostatni spis, przeprowadzony jeszcze w okresie sowieckim w 1989 r. - 219,2 tys. (kolejne obniżenie w stosunku do 1979 r. o 39,1 tys.). Liczba ludności polskiej między 1959 r. a 1989 r. zmniejszyła się ogółem o 144,1 tys. osób. Ten stały regres demograficzny objął wszystkie obwody, w których zamieszkiwali Polacy. (Źródło - dla 1959 r.: Itogi wsisojuznoj pieriepisi nasielenija 1959 g., Ukrainskaja SSR, Moskwa 1963; dla 1959, 1970, 1979, 1989: F.D. Zastawnyj, Geografija Ukraini, Lwów 1994, s. 413-417).

Zmiany w liczebności ludności polskiej w Ukraińskiej SRS w okresie 1959-1989:

Lp. Obwody Liczba ludności polskiej (w tys.) 1959r. 1970r. 1979r. 1989r. 1. Żytomierski 103,0 90,7 82,4 69,4 2. Chmielnicki 70,1 52,3 43,9 36,7 3. Lwowski 59,1 41,5 32,9 26,9 4. m. Kijów 8,5 9,7 10,6 10,4 5. Tarnopolski 23,5 14,7 9,2 6,7 6. Winnicki 20,8 13,4 10,8 8,4 7. Iwanofrankowski 6,5 6,5 4,8 3,4 8. Rowieński 3,7 3,7 3,5 3,0   Pozostałe obwody 68,1 62,6 60,2 54,3 Ogółem 363,3 295,1 258,3 219,2

Przedstawione dane statystyczne pokazują obraz stałego i postępującego się obniżania liczebności Polaków. Dla wyjaśnienia tego procesu konieczny jest komentarz ukazujący sytuację polityczną ludności polskiej. Pozostała ludność narodowości polskiej żyła w dużym rozproszeniu. Nie było tu analogii do Polaków na Litwie, czy na zachodniej Białorusi. Tamtejsi Polacy żyli w dużym stopniu na obszarze etnicznie polskim, w którym ludność polska dominowała, względnie stanowiła poważny odsetek ludności (np. Wileńszczyzna). Takiej sytuacji na Ukrainie nie było. Pozostały pojedyncze rodziny polskie, otoczone ludnością ukraińską. W takiej sytuacji kultywowanie języka i kultury polskiej było utrudnione. Większość parafii rzymskokatolickich była zlikwidowana. Czynne kościoły grupowały niewielką liczbę parafian. W zasadzie poza Lwowem zostały unicestwione szkoły polskie. Ogólne warunki społeczno-ekonomiczne utrudniały także utrzymanie identyfikacji narodowej. Zachodzące procesy urbanizacji i industrializacji stymulowały procesy migracyjne. Uległy likwidacji wspólnoty o charakterze lokalnym. Młode generacje wchodzące w życie w okresie sowieckim były poddawane totalnej indoktrynacji, zwalczającej wszelkie przejawy nawiązywania do tradycji polskiej. Program planowej ateizacji i laicyzacji również przyspieszał wynarodowienie i wtopienie się nielicznych Polaków w społeczeństwo sowieckiej Ukrainy. Oderwanie zaś od Kościoła rzymskokatolickiego przynosiło zazwyczaj wynarodowienie. Wynikało to z tradycyjnego utożsamiania polskości z katolicyzmem obrządku rzymskiego. Najważniejszą rolę w depolonizacji odegrały jednak małżeństwa mieszane. Coraz mniej młodych małżeństw miało charakter czysto polski. Przeważały rodziny polsko-ukraińskie lub polsko-rosyjskie. Dzieci z takich małżeństw przyjmowały w większości narodowość otoczenia, w których żyły, czyli stawały się w sposób nieunikniony Ukraińcami, względnie Rosjanami. Mniejszość polska w coraz większym stopniu zaczęła się składać z ludzi w wieku podeszłym. Tego typu populacje zaczynają w sposób oczywisty stopniowo wymierać.

Wspomniane procesy regresu demograficznego ludności polskiej zachodziły we wszystkich obwodach. Analizując geograficzne rozmieszczenie ludności polskiej trzeba zwrócić uwagę na bardzo istotny fakt, który tłumaczy wiele zjawisk i procesów zachodzących wśród ludności polskiej na Ukrainie.

Większość Polaków znajdujących się obecnie na Ukrainie mieszka na terytorium, którego nie było w granicach międzywojennej Polski. Z obszaru przedwojennej Polski tzn. z byłych województw: lwowskiego, tarnopolskiego, stanisławskiego i wołyńskiego ocalała ludność polska miała możliwość w ramach tzw. repatriacji wyjazdu do Polski. Przeważająca część ludności polskiej z tego skorzystała. Na miejscu pozostali Polacy, którzy zamieszkiwali na wschód od Zbrucza i Horynia. Byli oni w okresie międzywojennym obywatelami Ukraińskiej SRS. Władze sowieckie w latach dwudziestych prowadziły wobec Polaków liberalną politykę narodowościową. Powstał w tym okresie Polski Obwód Narodowościowy (tzw. Marchlewszczyzna). W latach trzydziestych uległo to zmianie. Polacy zostali poddani totalnym represjom i masowym deportacjom do Kazachstanu. Ominęła ich jednak w okresie okupacji niemieckiej eksterminacja z rąk ukraińskich nacjonalistów. Po wojnie zaś nie mieli prawa do repatriacji.

Dlatego też po wojnie najwięcej Polaków zachowało się w obwodach żytomierskim oraz chmielnickim (dawny Płoskirów). Główne skupisko polskie znajduje się na południe od Nowogrodu Wołyńskiego (dawniej zwanego Zwiahelem) oraz na północ od Berdyczowa i Szepietówki.

Dane spisów sowieckich były w Polsce kwestionowane. Uważano, że faktyczna liczba Polaków jest znacznie wyższa. Wymieniano zazwyczaj liczbę około dwukrotnie wyższą niż to wykazywały spisy sowieckie. Z tego też powodu oczekiwano na rezultaty spisu ukraińskiego, zrealizowanego już w nowych warunkach politycznych. Spis ten przeprowadzony w grudniu 2001 r. ujawnił zaledwie 144,1 tys. Polaków, czyli znacznie mniej niż w 1989 r. Liczba ludności polskiej obniżyła się we wszystkich obwodach. (Źródło - dla 1989: Nacjonalnyj sostaw nasielienija SSSR. Gosudarstwiennyj Komitet SSSR po statistikie, Moskwa 1991; dla 2001: Pro kilkist ta skład nasielenija Ukraini za pidsumkami Wsieukrainskiego pieriepisu nasielenija 2001 roku, Kijów 2003).

Zmiany w liczebności ludności polskiej na Ukrainie w okresie 1989-2001:

Lp. Obwody Liczba ludności polskiej (w tys.) Zmiany liczby ludności polskiej 1989-2001 1989r. 2001r. w tys. w % 1. Żytomierski 69,4 49,0 -20,4 -29,3 2. Chmielnicki 37,6 23,0 -13,7 -37,3 3. Lwowski 26,9 18,9 -8,0 -29,7 4. m. Kijów 10,4 6,9 -3,5 -33,6 5. Tarnopolski 6,7 3,8 -2,9 -43,2 6. Winnicki 8,4 3,7 -4,7 -55,9 7. Iwanofrankowski 3,4 2,8 -0,6 -17,6 8. Rowieński 3,0 2,0 -1,0 -33,3   Pozostałe obwody 54,3 34,0 -20,3 -37,3 Ogółem 219,2 144,1 -75,1 -34,2

Liczne prace etnograficzne czy demograficzne poświęcone ludności polskiej na Ukrainie wskazywały, że po upadku komunizmu, rozpadzie ZSRR oraz powstaniu suwerennej Ukrainy nastąpiło odrodzenie polskości wśród Polaków na Ukrainie. Był to fakt bezsporny. Pojawiły się polskie organizacje. Znamiennym wydarzeniem był pierwszy walny Kongres Polaków Ukrainy. W wielu miejscowościach rozpoczęła się aktywna działalność lokalnych społeczności mająca na celu obronę interesów mniejszości polskiej. Podjęto starania o rewindykację zabranych w przeszłości kościołów rzymskokatolickich. Nastąpił renesans życia religijnego. Wszystko to wskazywało pośrednio, że nastąpi również i statystyczne zwiększenie liczebności ludności polskiej. Tak jednak się nie stało. Za wcześnie jest jeszcze na wyjaśnienie tego zaskakującego zjawiska i odniesienie się do wiarygodności spisu. Wymaga to odpowiednich analiz naukowych z zakresu: demografii, etnografii i socjologii. Nie można zapominać, że w latach 90. suwerenna już Ukraina przeżywała poważne trudności ekonomiczne. Przyniosły one destabilizację społeczną, która mogła również oddziaływać dezintegrująco na rozproszoną i ekonomicznie biedną ludność polską. Należy zwrócić ponadto uwagę na jeszcze jeden istotny fakt mogący mieć wpływ na deklarację narodową osób pochodzenia polskiego. Ostoją polskości na ziemi ukraińskiej był zawsze Kościół rzymskokatolicki. Wyznanie rzymskokatolickie było identyfikowane z polskością.
Tradycyjnie językiem sakralnym Kościoła rzymskokatolickiego był język polski. Wciągu ostatnich kilkunastu lat rozpoczęły się intensywne procesy ukrainizacji Kościoła rzymskokatolickiego. Musiało to również odgrywać niebagatelną rolę w życiu wiernych. Pojawiło się wiele przyczyn obiektywnych i subiektywnych, które musiały łącznie wpłynąć na świadomość narodową nielicznych Polaków zamieszkałych na Ukrainie.

Bardzo ważną kwestią tłumaczącą stan i kondycję ludności polskiej na Ukrainie jest jej rozmieszczenie terytorialne. Wspomniano już, ze najwięcej Polaków mieszka w obwodach żytomierskim i chmielnickim. Z tego względu warto pokazać strukturę narodowościową tych dwóch obwodów.

W obwodzie żytomierskim jeszcze w 1959 r. skupiali się Polacy w liczbie 103,0 tys. Ostatni spis ujawnił już jedynie 49,0 tys. Polaków, którzy stanowią zaledwie 3,5% ogólnego zaludnienia. Podobnie niewielki udział w zaludnieniu posiadają Polacy w obwodzie chmielnickim, gdzie ludność polska obniżyła się z 70,1 tys. (1959 r.) do 23,0 (2001 r.). Obejmuje ono w tym obwodzie zaledwie 1,6% ogółu ludności.
(Źródło: Pro kilkist ta skład nasielienija Ukraini za podsumkami Wsieukrainskowo pieriepisu nasielienija 2001 roku, Kijów 2003).

Struktura narodowościowa obwodu żytomierskiego w 2001 r.:

Lp. Narodowość Liczba ludności w tys. w % 1. Ukraińcy 1 255,0 90,3 2. Rosjanie 68,9 5,0 3. Polacy 49,0 3,5 4. Białorusini 4,9 0,4 5. Żydzi 2,6 0,2   Inne narodowości 8,9 0,6 Ogółem 1 389,3 100,0

Struktura narodowościowa obwodu chmielnickiego w 2001 r.:

Lp. Narodowość Liczba ludności w tys. w % 1. Ukraińcy 1 339,3 93,9 2. Rosjanie 50,7 3,6 3. Polacy 23,0 1,6 4. Białorusini 2,7 0,2   Inne narodowości 10,9 0,7 Ogółem 1 426,6 100,0

W pozostałych obwodach odsetek ludności polskiej jest jeszcze niższy np. w obwodzie lwowskim - 0,7%, w tarnopolskim - 0,3%, w winnickim - 0,2%. Przedstawione informacje odniesione do ostatniego spisu ludności mają jeszcze charakter wstępny. Podstawowe jednak dane statystyczne nie ulegną już zmianie. W najbliższym czasie mają się ukazać informacje w układzie rejonów. Umożliwią one przeprowadzenie dokładniejszej analizy dotyczącej rozmieszczenia ludności polskiej na terytorium współczesnej Ukrainy.

prof. Piotr Eberhardt