Wspólnota Polska
historia
.wspolnotapolska.org.pl

prof. Piotr Eberhardt - Liczebność i rozmieszczenie ludności polskiej na Litwie

Liczebność i rozmieszczenie ludności polskiej na Litwie


Na łamach "Wspólnoty Polskiej" (Nr 1/2003) zostały przedstawione wyniki ostatnich powszechnych spisów ludności przeprowadzonych na Białorusi (w 1999 roku) i Ukrainie (w 2001 roku), co dało możliwość zaprezentowania aktualnych danych statystycznych odniesionych do liczebności i rozmieszczenia ludności polskiej w tych państwach. Ostatnio ukazały się w publikacji książkowej, wydanej w Wilnie przez najwyższy organ statystyczny Republiki Litewskiej (Statistikos Departamentas), rezultaty spisu ludności zrealizowanego w 2001 roku u naszego trzeciego wschodniego sąsiada, więc można już dokonać wstępnych analiz porównawczych.

Dotychczas dysponowaliśmy informacjami statystycznymi z odległego czasowo spisu sowieckiego przeprowadzonego jeszcze w 1989 roku. Po tym spisie miały miejsce na Litwie wielkie przeobrażenia polityczne, społeczne i gospodarcze. Litwa uzyskała atrybuty w pełni suwerennego państwa. Zmiany ustrojowe wywołały też istotne reperkusje w życiu mieszkańców kraju. Wszystko to razem wpłynęło na kwestie ludnościowe Republiki Litewskiej. Ocena przemian między rokiem 1989 a 2001 jest bardzo ważna, gdyż pokazuje konsekwencje demograficznych przełomowych wydarzeń, które zaszły na Litwie w okresie przemian politycznych oraz transformacji ustrojowej.

Przed przystąpieniem do prezentacji spisu ludności z 2001 roku, a zwłaszcza dokonania oceny dotyczącej określenia liczebności ludności polskiej na Litwie, należy do dla przypomnienia przedstawić wyniki powojennych spisów sowieckich. W okresie braku suwerenności i istnienia tzw. Litewskiej SRS były zrealizowane cztery spisy ludności (1959, 1970, 1979, 1989). We wszystkich nich określono strukturę narodowościową sowieckiej Litwy, w tym wyodrębniono ludność deklarującą narodowość polską (zob. tabela nr 1).

Tabela nr 1. Liczba ludności polskiej w Litewskiej SRS w okresie 1959-1989
Lata Liczba ludności w tys. Ludność polska
w tys. udział w zaludnieniu kraju (w %)
1959 2 711,4 230,1 8,5
1970 3 128,2 240,2 7,7
1979 3 391,5 247,0 7,3
1989 3 674,8 258,0 7,0

Źródło:
Dane dla 1959: Itogi wsiesojuznoj pieriepisi nasielienija 1959 goda. Moskwa 1963.
Dane dla 1970: Itogi wsiesojuznoj pieriepisi nasielienija. Nacjonalnyj sostaw nasielienija SSSR. Moskwa 1973.
Dane dla 1979: Nasielienije SSSR - 1987. Statisticzeskij Sbornik, Moskwa 1988.
Dane dla 1989: Nacjonalnyj sostaw nasielienija SSSR. Po dannym wsiesojuznoj pieriepisi nasielenija 1989.


Pierwszy powojenny sowiecki spis ludności z 1959 roku odbył się w sytuacji politycznie ustabilizowanej. Było to już po masowej "repatriacji" Polaków z Wileńszczyzny, która w latach 1945-1948 objęła 197 tys. Polaków (w tym z Wilna - 107,6 tys.) oraz kolejnej z lat 1956-1959, która umożliwiła wyjazd do Polski 46,6 tys. osób narodowości polskiej. Było to również po masowych represjach, które objęły przede wszystkim warstwy posiadające, względnie powiązane z przedwojenną administracją polską i litewską lub też żołnierzy Armii Krajowej. Na przełomie lat 40. i 50. miały miejsce akcje deportacyjne do obszarów sowieckich położonych na dalekiej północy lub Syberii. Na ziemiach litewskich działała litewska partyzantka antysowiecka, której stłumienie przyniosło dużo ofiar.
Dane spisu z 1959 roku wykazały na terytorium Litewskiej SRS obecność 230,1 tys. Polaków. Byli oni obok Rosjan najliczniejszą mniejszością narodową. Ludność rosyjska licząca 231,0 tys. składała się przede wszystkim z migrantów przybyłych po wojnie. Polacy byli zaś ludnością autochtoniczną. Podobnie jak przed drugą wojną światową skupiali się na Wileńszczyźnie.

W kolejnych spisach odnotowano stopniowe zwiększanie się liczby ludności polskiej. W latach 1959-1970 o 10,1 tys., 1970-1979 o 6,8 tys. W kolejnej dekadzie lat 80. - o 11,0 tysięcy Był to jednak okres dynamicznego wzrostu liczby ludności Litewskiej SRS. Z tego też powodu udział ludności narodowości polskiej stopniowo się obniżał - z 8,5% w 1959 roku do 7,0% w 1989 roku, czyli o 1,5 punktu procentowego.
Ludność polska skupiała się we wschodniej Litwie na obszarach, które w okresie międzywojennym należały do Polski. Szybkiej redukcji ilościowej ulegali zaś Polacy mieszkający przed wojną na terytorium tzw. "Litwy Kowieńskiej". Było to wywołane intensywnymi procesami lituanizacji rozproszonej ludności polskiej. Kolejne spisy sowieckie wykazywały w sposób niepodważalny, że na obszarach wiejskich szeroko ujętej Wileńszczyzny nadal ludność polska dominowała lub odgrywała istotną rolę. Dotyczyło to czterech rejonów wschodniej Litwy, a mianowicie rejonu wileńskiego, solecznickiego, trockiego i święciańskiego oraz samego miasta Wilna (zob. tabela nr 2).

Tabela nr 2. Liczba ludności polskiej w wybranych rejonach Wileńszczyzny w 1959 i 1989 r.
Rejony 1959 1989
nazwa polska nazwa litewska ludność polska (w tys.) udział ludności polskiej (%) ludność polska (w tys.) udział ludności polskiej (w%)
Miasto Wilno Mesto Vilnius 47,2 20,0 108,2 18,8
Wilno Vilnius 64,5 80,3 59,8 63,5
Soleczniki Salčininkai 37,2 85,2 32,9 79,6
Troki (łącznie z rejonem Elektreny) Trăkăi 23,9 42,6 19,4 23,8
Święciany Svenčionys 14,2 35,7 10,9 28,8

Źródło: Statistikos Departamentas Prie Lietuvos Respublikos Kyriansybés, Vilnius 1999.

W mieście Wilnie oraz w czterech otaczających miasto rejonach koncentrowało się w 1959 roku 187,0 tys. Polaków, w 1989 - 231,2 tys., czyli w stosunku do ogólnej liczby Polaków mieszkających na Litwie udział wymienionych rejonów wzrósł z 81,3% do 89,6%. Równocześnie zwiększyła się liczba Polaków skupionych w Wilnie w rezultacie napływu ludności wiejskiej. We wszystkich rozpatrywanych czterech rejonach stopniowo udział Polaków się zmniejszał. Proces ten najwolniej zachodził w rejonie solecznickim, gdzie nadal w 1989 roku blisko 80% zaludnienia stanowili Polacy. Znacznie obniżył się udział ludności polskiej w rejonie wileńskim z 80,3% (1959) do 63,5% (1989), czyli o 16,8 punktu procentowego. Było to rezultatem napływu ludności litewskiej oraz powiększania się terytorialnego Wilna, którego strefa podmiejska zatraciła polski charakter. Liczba Polaków w rejonach trockim i święciańskim obniżała się w wartościach absolutnych i procentowych. Etniczne obszary polskie w tych dwóch rejonach ulegały wyraźnemu zmniejszeniu. Dochodziły do tego procesy asymilacyjne wywołane małżeństwami mieszanymi oraz oddziaływaniem administracji oraz szkolnictwa.

W omawianym trzydziestoleciu nastąpiły więc poważne zmiany w rozmieszczeniu ludności polskiej. Pomimo niewielkiego przyrostu bezwzględnego zaistniały różnokierunkowe przeobrażenia demograficzne, które spowodowały zmniejszenie się ludności polskiej, zwłaszcza zaś na terenach etnicznie litewskich. Wielu Polaków migrując do miast utraciło kontakt z własnym środowiskiem lokalnym i uległo pełnej lub powierzchownej rusyfikacji albo lituanizacji. Liczba Polaków w latach 1959-1989 zwiększyła się o 27,9 tys., w tym samym czasie liczba ich wzrosła w Wilnie o 61,0 tysięcy. Wynika z tego, że na pozostałym obszarze obniżyła się o 33,1 tys. Niemniej zachował się znaczny obszar terytorialny wokół Wilna o obliczu narodowym polskim.

Dane nowego spisu z 2001 roku ujawniły niezmiernie interesujące przeobrażenia, które wystąpiły po 1989 roku na obszarze niepodległej już Republiki Litewskiej. Po pierwsze, nastąpił wyraźny regres demograficzny. Liczba ludności państwa obniżyła się w okresie międzyspisowym (1989-2001) o 190,8 tys., czyli o 5,2%. Było to wywołane nadwyżką zgonów nad urodzeniami, czyli ubytkiem naturalnym oraz ujemnym saldem migracji zagranicznych. Emigracja z kraju miała, z punktu widzenia narodowościowego, charakter selektywny. Wyjeżdżali głównie Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, którzy po rozpadzie Związku Sowieckiego utracili uprzywilejowaną pozycję i postanowili wrócić do swoich poprzednich miejsc zamieszkania. Wpłynęło to na skład narodowościowy Litwy w 2001 roku (zob. tabela nr 3).

Tabela nr 3. Zmiany struktury narodowościowej Litwy w okresie 1989-2001
Narodowości Liczba ludności Zmiany w okresie 1989-2001
1989 2001
w tys. w % w tys. w % w tys. w %
Litwini 2 924,3 79,4 2 907,3 83,4 -17,0 -0,6
Polacy 258,0 7,0 235,0 6,7 -23,0 -8,9
Rosjanie 344,5 9,4 219,8 6,3 -124,7 -36,2
Białorusini 63,2 1,7 42,9 1,2 -20,3 -32,1
Ukraińcy 44,8 1,2 22,5 0,7 -22,3 -49,8
Żydzi 12,3 0,3 4,0 0,1 -8,3 -67,5
Tatarzy 5,1 0,2 3,2 0,1 -1,9 -37,3
Łotysze 4,2 0,1 3,0 0,1 -1,2 -28,6
Pozostali 18,4 0,7 46,3 1,4 +27,9 +151,6
Ogółem 3 674,8 100,0 3 484,0 100,0 -190,8 -5,2

Źródło:
Dane dla 1989: Nacjonalnyj sostaw nasielienija SSSR. Po dannym wsiesojuznoj pieriepisi nasielienija 1989.
Dane dla 2001: Gyventojai pagal lyti, amziu, tantybę ir tikybą. Statistics Lithuania, Vilnius 2002.


Liczba ludności polskiej zmniejszyła się w analizowanym okresie międzyspisowym o 23,0 tys. osób (z 258,0 tys. w 1989 do 235,0 tys. w 2001). Było to efektem wspomnianego ubytku naturalnego. Polska społeczność na Litwie składa się w dużym stopniu z ludzi w wieku podeszłym. Wpływa to na wysoką stopę śmiertelności. Do tego doszedł spadek liczby urodzeń. Uległo również powiększeniu tempo procesów asymilacyjnych. W ośrodkach miejskich, a przede wszystkim w Wilnie wzrasta udział małżeństw mieszanych polsko-litewskich. Dzieci z takich rodzin deklarują zazwyczaj narodowość litewską. Przy ogólnych procesach depopulacyjnych, które ogarnęły cały kraj ubytek liczby ludności narodowości litewskiej jest minimalny. Wynika to w pewnym stopniu z asymilacji mniejszości narodowych, u których następuje zjawisko identyfikacji z nową państwowością litewską.
Warunki życia ludności narodowości polskiej w nowej konstelacji politycznej, po uzyskaniu przez Litwę suwerenności uległy zmianie. Wiąże się to w dużym stopniu z uprzywilejowaniem języka litewskiego i uzyskaniem przez Litwinów pozycji hegemonistycznej. Ta problematyka jest znana i nie wymaga odrębnego komentarza. Wyniki ostatniego spisu powszechnego potwierdziły dane z poprzednich spisów o rozmieszczeniu terytorialnym ludności polskiej Wskazuje to na wiarygodność spisów sowieckich dokonywanych w Litewskiej SRS. Władze sowieckie nie były zazwyczaj zainteresowane deformowaniem wyników spisów odnoszących się do kwestii etnicznych. Fałszywe i zniekształcone informacje utrudniałyby prowadzenie celowej i optymalnej dla interesów imperium polityki narodowościowej.
Dane statystyczne odniesione do rozmieszczenia terytorialnego ludności polskiej według spisu z 2001 roku zostały opublikowane według rejonów. Są to jednostki administracyjne stosunkowo nieduże, wielkości naszych powiatów, więc umożliwiają przestrzenną analizę miejsc zamieszkania ludności polskiej na Litwie.
Rezultaty spisu jeszcze raz wykazały, że ludność polska skupia się jedynie na Wileńszczyźnie, zaś w pozostałych rejonach (których łącznie jest 53) stanowi jedynie znikomą mniejszość (zob. tabela nr 4).

Tabela nr 4. Liczebność i rozmieszczenie ludności polskiej w Republice Litewskiej w 2001 r. według rejonów
L.p. Rejony Liczba ludności
nazwa polska nazwa litewska ogółem w tym Polacy
ogółem w %
1 Miasto Wilno Mesto Vilnius 553 904 104 446 18,9
2 Wilno Vilnius 88 586 54 322 61,3
3 Elektreny Elektrenai 28 923 2 175 7,5
4 Soleczniki Salčininkai 39 282 31 223 79,5
5 Święciany Svenčionys 33 135 9 089 27,4
6 Troki Trakai 37 376 12 403 33,2
7 Szyrwinty Sirvintos 20 207 2 019 10,0
8 Wiłkomierz Ukmerge 48 651 335 0,7
9 Olita Alytus 104 063 768 0,7
10 Druskieniki Druskininkai 25 440 995 3,9
11 Łoździeje Lazdijai 27 129 106 0,4
12 Orany Verena 31 137 2 067 6,6
13 Kowno Kaunas 460 558 2 059 0,5
14 Birsztany Birątonas 5 439 21 0,4
15 Janów Jonava 52 289 713 1,4
16 Koszedary Kaiąiadorys 37 649 374 1,0
17 Kiejdany Kedainiai 65 727 504 0,8
18 Preny Prienai 35 713 102 0,3
19 Rosienie Raseiniai 44 154 43 0,1
20 Kłajpeda Klajpeda 239 174 796 0,3
21 Pałanga Palanga 20 009 48 0,2
22 Kretynga Kretinga 45 688 26 0,1
23 Szkudy Skuodas 25 595 14 0,1
24 Szyłokarczma Silute 55 302 91 0,2
25 Mariampol Marijampole 70 823 144 0,2
26 Kalwaria Kalvarija 13 883 27 0,2
27 Kozłowa Ruda Kazlu Ruda 14 937 20 0,2
28 Szaki Sakiai 38 749 50 0,2
29 Wyłkowyszki Vilkaviąkis 50 242 77 0,2
30 Poniewież Panevezys 162 604 348 0,2
31 Birże Birzai 35 417 51 0,2
32 Kupiszki Kupiąkis 24 628 64 0,3
33 Poswol Pasvalys 34 920 21 0,1
34 Rakiszki Rokiąkis 42 421 159 0,4
35 Szawle Siauliai 185 503 309 0,2
36 Okmiany Akmene 30 221 94 0,3
37 Janiszki Joniąkis 31 922 47 0,2
38 Kielmy Kelme 40 844 22 0,1
39 Pokroje Pakruojis 29 458 33 0,1
40 Radziwiliszki Radviliąkis 52 148 114 0,2
41 Jurborg Jurbarkas 37 786 36 0,1
42 Pageje Pagegiai 12 208 25 0,2
43 Szylele Silale 31 570 5 0,0
44 Taurogi Taurage 52 711 32 0,1
45 Możejki Mazeikiai 67 296 93 0,1
46 Plungiany Plunge 44 170 21 0,0
47 Retawy Rietavis 10 697 9 0,0
48 Telsze Teląiai 57 722 21 0,0
49 Onikszty Anykąčiai 35 066 121 0,4
50 Ignalino Ignalina 52 572 4 449 8,5
51 Malaty Malaty 25 387 2 053 8,1
52 Uciana Utena 50 111 287 0,6
53 Jeziorosy Zarasai 22 826 1 518 6,7
Ogółem 3 483 972 234 989 6,7

Miasta rejonowe: Kowno, Olita, Kłajpeda, Poniewież, Szawle włączono do miecierzystych rejonów. Miasto Wisaginas włączono do rejonu Ignalino, zaś miasto Nerynga dołączono do Pałangi.
Źródło: Gyventojai pagal Lyti, amziu, tantybę ir tikybą. Statistics Lithuania, Vilnius 2002.


W pięciu jednostkach administracyjnych tzn. w mieście stołecznym Wilnie oraz w czterech rejonach należących do Wileńszczyzny (Soleczniki, Wilno, Święciany i Troki) mieszkało w dniu 6 kwietnia 2001 roku 211,5 tys. Polaków, w tym blisko połowa w Wilnie. Stanowili oni 90,0% ludności polskiej zamieszkałej na Litwie. Pozostali Polacy są rozproszeni na terytorium całej Republiki Litewskiej, nigdzie już nie stanowiąc większej zbiorowości. Można to stwierdzić analizując dane dla takich rejonów jak: Szyrwinty, Malaty, Koszedary czy Orany. Na obszarach tych rejonów w okresie międzywojennym skupiało się wielu Polaków. Obecnie w rezultacie długoletnich procesów lituanizacji zostało ich bardzo niewielu. Przed pierwszą wojną światową tereny położone między Kownem a Poniewieżem miały też liczną i dobrze zorganizowaną społeczność polską. Obecnie na tym obszarze skupiają się nieliczni i rozproszeni Polacy.

Na obszarach etnicznie polskich centralnej Wileńszczyzny maleje też liczba Polaków. Można to wykazać analizując dane z 1989 roku w stosunku do tych z 2001 roku. W rejonie wileńskim liczba ludności polskiej zmalała z 59,8 tys. do 54,3 tys. (z 63,5% do 61,3%), w rejonie święciańskim z 10,9 tys. do 9,1 tys. (z 28,8% do 27,4%) i w rejonie solecznickim z 32,9 tys. do 31,2 tys. (z 79,6% do 79,5%). Podobnie w łącznie ujętym rejonie trockim i elektrenskim też mieliśmy do czynienia w ciągu analizowanych dwunastu lat ze spadkiem liczebności Polaków z 19,4 tys. do 14,6 tys. (z 23,8% do 18,0%). Wynika z tego, że zachodnie obszary peryferyjne Wileńszczyzny ulegają szybszej lituanizacji niż tereny położone bezpośrednio przy granicy z Białorusią (np. w najbardziej polskim rejonie solecznickim).

Przeprowadzona analiza statystyczna przedstawiła rozmieszczenie ludności polskiej na Litwie wchodzącej w wiek XXI. Dla wykazania ewolucji przemian demograficzno-narodowościowych zaprezentowano dane kolejnych spisów sowieckich dokonywanych między 1959 a 1989 rokiem. Dało to możliwość ujawnienia dynamiki przemian w ujęciu geograficznym. Wyniki potwierdziły znany od dawna fakt, że na obszarach wiejskich otaczających Wilno istnieje etniczny obszar polski, na którym Polacy stanowią bezwzględną lub względną większość. Poddawany on jest intensywnym procesom lituanizacji (w okresie sowieckim podlegał również rusyfikacji). Z tego powodu jest on coraz mniej jednolity narodowościowo. Wynika to ze stopniowego napływu ludności litewskiej (do 1989 również rosyjskiej i białoruskiej) oraz nieuniknionych procesów asymilacyjnych, które zachodzą od strony Wilna, które po wojnie utraciło charakter polski i stało się niekwestionowanym, centralnym ośrodkiem litewskiego życia narodowego oraz od strony zachodniej, północnej i południowej. Jedynie terytorium przylegające do granicy z Białorusią zachowało wyraźną przewagę ludności polskiej. Na tym zwartym obszarze (łącznie z Wilnem) nadal mieszka ponad 200 tysięcy ludności deklarującej narodowość polską. Należy dodatkowo zaznaczyć, że bezpośrednio po drugiej stronie granicy białorusko-litewskiej, która w sposób sztuczny oddziela historyczną Wileńszczyznę znajdują się obszary, na których również dominuje ludność polska wyznania rzymskokatolickiego.

Prof. Piotr Eberhardt

Dokładniejsze informacje o liczebności i rozmieszczeniu ludności polskiej na Litwie w ujęciu historyczno-geograficznym zawarte są w książce autora pt. "Przemiany narodowościowe na Litwie", która ukazała się w 1997 r. nakładem "Przeglądu Wschodniego".