prof. Piotr Eberhardt - Liczebność i rozmieszczenie ludności polskiej na Litwie

Liczebność i rozmieszczenie ludności polskiej na Litwie

Na łamach "Wspólnoty Polskiej" (Nr 1/2003) zostały przedstawione wyniki ostatnich powszechnych spisów ludności przeprowadzonych na Białorusi (w 1999 roku) i Ukrainie (w 2001 roku), co dało możliwość zaprezentowania aktualnych danych statystycznych odniesionych do liczebności i rozmieszczenia ludności polskiej w tych państwach. Ostatnio ukazały się w publikacji książkowej, wydanej w Wilnie przez najwyższy organ statystyczny Republiki Litewskiej (Statistikos Departamentas), rezultaty spisu ludności zrealizowanego w 2001 roku u naszego trzeciego wschodniego sąsiada, więc można już dokonać wstępnych analiz porównawczych.

Dotychczas dysponowaliśmy informacjami statystycznymi z odległego czasowo spisu sowieckiego przeprowadzonego jeszcze w 1989 roku. Po tym spisie miały miejsce na Litwie wielkie przeobrażenia polityczne, społeczne i gospodarcze. Litwa uzyskała atrybuty w pełni suwerennego państwa. Zmiany ustrojowe wywołały też istotne reperkusje w życiu mieszkańców kraju. Wszystko to razem wpłynęło na kwestie ludnościowe Republiki Litewskiej. Ocena przemian między rokiem 1989 a 2001 jest bardzo ważna, gdyż pokazuje konsekwencje demograficznych przełomowych wydarzeń, które zaszły na Litwie w okresie przemian politycznych oraz transformacji ustrojowej.

Przed przystąpieniem do prezentacji spisu ludności z 2001 roku, a zwłaszcza dokonania oceny dotyczącej określenia liczebności ludności polskiej na Litwie, należy do dla przypomnienia przedstawić wyniki powojennych spisów sowieckich. W okresie braku suwerenności i istnienia tzw. Litewskiej SRS były zrealizowane cztery spisy ludności (1959, 1970, 1979, 1989). We wszystkich nich określono strukturę narodowościową sowieckiej Litwy, w tym wyodrębniono ludność deklarującą narodowość polską (zob. tabela nr 1).

Tabela nr 1. Liczba ludności polskiej w Litewskiej SRS w okresie 1959-1989
Lata	Liczba ludności w tys.	Ludność polska
Lata	Liczba ludności w tys.	w tys.	udział w zaludnieniu kraju (w %)
1959	2 711,4	230,1	8,5
1970	3 128,2	240,2	7,7
1979	3 391,5	247,0	7,3
1989	3 674,8	258,0	7,0

Źródło:
Dane dla 1959: Itogi wsiesojuznoj pieriepisi nasielienija 1959 goda. Moskwa 1963.
Dane dla 1970: Itogi wsiesojuznoj pieriepisi nasielienija. Nacjonalnyj sostaw nasielienija SSSR. Moskwa 1973.
Dane dla 1979: Nasielienije SSSR - 1987. Statisticzeskij Sbornik, Moskwa 1988.
Dane dla 1989: Nacjonalnyj sostaw nasielienija SSSR. Po dannym wsiesojuznoj pieriepisi nasielenija 1989.

Pierwszy powojenny sowiecki spis ludności z 1959 roku odbył się w sytuacji politycznie ustabilizowanej. Było to już po masowej "repatriacji" Polaków z Wileńszczyzny, która w latach 1945-1948 objęła 197 tys. Polaków (w tym z Wilna - 107,6 tys.) oraz kolejnej z lat 1956-1959, która umożliwiła wyjazd do Polski 46,6 tys. osób narodowości polskiej. Było to również po masowych represjach, które objęły przede wszystkim warstwy posiadające, względnie powiązane z przedwojenną administracją polską i litewską lub też żołnierzy Armii Krajowej. Na przełomie lat 40. i 50. miały miejsce akcje deportacyjne do obszarów sowieckich położonych na dalekiej północy lub Syberii. Na ziemiach litewskich działała litewska partyzantka antysowiecka, której stłumienie przyniosło dużo ofiar.
Dane spisu z 1959 roku wykazały na terytorium Litewskiej SRS obecność 230,1 tys. Polaków. Byli oni obok Rosjan najliczniejszą mniejszością narodową. Ludność rosyjska licząca 231,0 tys. składała się przede wszystkim z migrantów przybyłych po wojnie. Polacy byli zaś ludnością autochtoniczną. Podobnie jak przed drugą wojną światową skupiali się na Wileńszczyźnie.

W kolejnych spisach odnotowano stopniowe zwiększanie się liczby ludności polskiej. W latach 1959-1970 o 10,1 tys., 1970-1979 o 6,8 tys. W kolejnej dekadzie lat 80. - o 11,0 tysięcy Był to jednak okres dynamicznego wzrostu liczby ludności Litewskiej SRS. Z tego też powodu udział ludności narodowości polskiej stopniowo się obniżał - z 8,5% w 1959 roku do 7,0% w 1989 roku, czyli o 1,5 punktu procentowego.
Ludność polska skupiała się we wschodniej Litwie na obszarach, które w okresie międzywojennym należały do Polski. Szybkiej redukcji ilościowej ulegali zaś Polacy mieszkający przed wojną na terytorium tzw. "Litwy Kowieńskiej". Było to wywołane intensywnymi procesami lituanizacji rozproszonej ludności polskiej. Kolejne spisy sowieckie wykazywały w sposób niepodważalny, że na obszarach wiejskich szeroko ujętej Wileńszczyzny nadal ludność polska dominowała lub odgrywała istotną rolę. Dotyczyło to czterech rejonów wschodniej Litwy, a mianowicie rejonu wileńskiego, solecznickiego, trockiego i święciańskiego oraz samego miasta Wilna (zob. tabela nr 2).

Tabela nr 2. Liczba ludności polskiej w wybranych rejonach Wileńszczyzny w 1959 i 1989 r.
Rejony		1959		1989
nazwa polska	nazwa litewska	ludność polska (w tys.)	udział ludności polskiej (%)	ludność polska (w tys.)	udział ludności polskiej (w%)
Miasto Wilno	Mesto Vilnius	47,2	20,0	108,2	18,8
Wilno	Vilnius	64,5	80,3	59,8	63,5
Soleczniki	Salčininkai	37,2	85,2	32,9	79,6
Troki (łącznie z rejonem Elektreny)	Trăkăi	23,9	42,6	19,4	23,8
Święciany	Svenčionys	14,2	35,7	10,9	28,8

Źródło: Statistikos Departamentas Prie Lietuvos Respublikos Kyriansybés, Vilnius 1999.

W mieście Wilnie oraz w czterech otaczających miasto rejonach koncentrowało się w 1959 roku 187,0 tys. Polaków, w 1989 - 231,2 tys., czyli w stosunku do ogólnej liczby Polaków mieszkających na Litwie udział wymienionych rejonów wzrósł z 81,3% do 89,6%. Równocześnie zwiększyła się liczba Polaków skupionych w Wilnie w rezultacie napływu ludności wiejskiej. We wszystkich rozpatrywanych czterech rejonach stopniowo udział Polaków się zmniejszał. Proces ten najwolniej zachodził w rejonie solecznickim, gdzie nadal w 1989 roku blisko 80% zaludnienia stanowili Polacy. Znacznie obniżył się udział ludności polskiej w rejonie wileńskim z 80,3% (1959) do 63,5% (1989), czyli o 16,8 punktu procentowego. Było to rezultatem napływu ludności litewskiej oraz powiększania się terytorialnego Wilna, którego strefa podmiejska zatraciła polski charakter. Liczba Polaków w rejonach trockim i święciańskim obniżała się w wartościach absolutnych i procentowych. Etniczne obszary polskie w tych dwóch rejonach ulegały wyraźnemu zmniejszeniu. Dochodziły do tego procesy asymilacyjne wywołane małżeństwami mieszanymi oraz oddziaływaniem administracji oraz szkolnictwa.

W omawianym trzydziestoleciu nastąpiły więc poważne zmiany w rozmieszczeniu ludności polskiej. Pomimo niewielkiego przyrostu bezwzględnego zaistniały różnokierunkowe przeobrażenia demograficzne, które spowodowały zmniejszenie się ludności polskiej, zwłaszcza zaś na terenach etnicznie litewskich. Wielu Polaków migrując do miast utraciło kontakt z własnym środowiskiem lokalnym i uległo pełnej lub powierzchownej rusyfikacji albo lituanizacji. Liczba Polaków w latach 1959-1989 zwiększyła się o 27,9 tys., w tym samym czasie liczba ich wzrosła w Wilnie o 61,0 tysięcy. Wynika z tego, że na pozostałym obszarze obniżyła się o 33,1 tys. Niemniej zachował się znaczny obszar terytorialny wokół Wilna o obliczu narodowym polskim.

Dane nowego spisu z 2001 roku ujawniły niezmiernie interesujące przeobrażenia, które wystąpiły po 1989 roku na obszarze niepodległej już Republiki Litewskiej. Po pierwsze, nastąpił wyraźny regres demograficzny. Liczba ludności państwa obniżyła się w okresie międzyspisowym (1989-2001) o 190,8 tys., czyli o 5,2%. Było to wywołane nadwyżką zgonów nad urodzeniami, czyli ubytkiem naturalnym oraz ujemnym saldem migracji zagranicznych. Emigracja z kraju miała, z punktu widzenia narodowościowego, charakter selektywny. Wyjeżdżali głównie Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, którzy po rozpadzie Związku Sowieckiego utracili uprzywilejowaną pozycję i postanowili wrócić do swoich poprzednich miejsc zamieszkania. Wpłynęło to na skład narodowościowy Litwy w 2001 roku (zob. tabela nr 3).

Tabela nr 3. Zmiany struktury narodowościowej Litwy w okresie 1989-2001
Narodowości	Liczba ludności				Zmiany w okresie 1989-2001
	1989		2001		Zmiany w okresie 1989-2001
	w tys.	w %	w tys.	w %	w tys.	w %
Litwini	2 924,3	79,4	2 907,3	83,4	-17,0	-0,6
Polacy	258,0	7,0	235,0	6,7	-23,0	-8,9
Rosjanie	344,5	9,4	219,8	6,3	-124,7	-36,2
Białorusini	63,2	1,7	42,9	1,2	-20,3	-32,1
Ukraińcy	44,8	1,2	22,5	0,7	-22,3	-49,8
Żydzi	12,3	0,3	4,0	0,1	-8,3	-67,5
Tatarzy	5,1	0,2	3,2	0,1	-1,9	-37,3
Łotysze	4,2	0,1	3,0	0,1	-1,2	-28,6
Pozostali	18,4	0,7	46,3	1,4	+27,9	+151,6
Ogółem	3 674,8	100,0	3 484,0	100,0	-190,8	-5,2

Źródło:
Dane dla 1989: Nacjonalnyj sostaw nasielienija SSSR. Po dannym wsiesojuznoj pieriepisi nasielienija 1989.
Dane dla 2001: Gyventojai pagal lyti, amziu, tantybę ir tikybą. Statistics Lithuania, Vilnius 2002.

Liczba ludności polskiej zmniejszyła się w analizowanym okresie międzyspisowym o 23,0 tys. osób (z 258,0 tys. w 1989 do 235,0 tys. w 2001). Było to efektem wspomnianego ubytku naturalnego. Polska społeczność na Litwie składa się w dużym stopniu z ludzi w wieku podeszłym. Wpływa to na wysoką stopę śmiertelności. Do tego doszedł spadek liczby urodzeń. Uległo również powiększeniu tempo procesów asymilacyjnych. W ośrodkach miejskich, a przede wszystkim w Wilnie wzrasta udział małżeństw mieszanych polsko-litewskich. Dzieci z takich rodzin deklarują zazwyczaj narodowość litewską. Przy ogólnych procesach depopulacyjnych, które ogarnęły cały kraj ubytek liczby ludności narodowości litewskiej jest minimalny. Wynika to w pewnym stopniu z asymilacji mniejszości narodowych, u których następuje zjawisko identyfikacji z nową państwowością litewską.
Warunki życia ludności narodowości polskiej w nowej konstelacji politycznej, po uzyskaniu przez Litwę suwerenności uległy zmianie. Wiąże się to w dużym stopniu z uprzywilejowaniem języka litewskiego i uzyskaniem przez Litwinów pozycji hegemonistycznej. Ta problematyka jest znana i nie wymaga odrębnego komentarza. Wyniki ostatniego spisu powszechnego potwierdziły dane z poprzednich spisów o rozmieszczeniu terytorialnym ludności polskiej Wskazuje to na wiarygodność spisów sowieckich dokonywanych w Litewskiej SRS. Władze sowieckie nie były zazwyczaj zainteresowane deformowaniem wyników spisów odnoszących się do kwestii etnicznych. Fałszywe i zniekształcone informacje utrudniałyby prowadzenie celowej i optymalnej dla interesów imperium polityki narodowościowej.
Dane statystyczne odniesione do rozmieszczenia terytorialnego ludności polskiej według spisu z 2001 roku zostały opublikowane według rejonów. Są to jednostki administracyjne stosunkowo nieduże, wielkości naszych powiatów, więc umożliwiają przestrzenną analizę miejsc zamieszkania ludności polskiej na Litwie.
Rezultaty spisu jeszcze raz wykazały, że ludność polska skupia się jedynie na Wileńszczyźnie, zaś w pozostałych rejonach (których łącznie jest 53) stanowi jedynie znikomą mniejszość (zob. tabela nr 4).

Tabela nr 4. Liczebność i rozmieszczenie ludności polskiej w Republice Litewskiej w 2001 r. według rejonów
L.p.	Rejony		Liczba ludności
	nazwa polska	nazwa litewska	ogółem	w tym Polacy
	nazwa polska	nazwa litewska	ogółem	ogółem	w %
1	Miasto Wilno	Mesto Vilnius	553 904	104 446	18,9
2	Wilno	Vilnius	88 586	54 322	61,3
3	Elektreny	Elektrenai	28 923	2 175	7,5
4	Soleczniki	Salčininkai	39 282	31 223	79,5
5	Święciany	Svenčionys	33 135	9 089	27,4
6	Troki	Trakai	37 376	12 403	33,2
7	Szyrwinty	Sirvintos	20 207	2 019	10,0
8	Wiłkomierz	Ukmerge	48 651	335	0,7
9	Olita	Alytus	104 063	768	0,7
10	Druskieniki	Druskininkai	25 440	995	3,9
11	Łoździeje	Lazdijai	27 129	106	0,4
12	Orany	Verena	31 137	2 067	6,6
13	Kowno	Kaunas	460 558	2 059	0,5
14	Birsztany	Birątonas	5 439	21	0,4
15	Janów	Jonava	52 289	713	1,4
16	Koszedary	Kaiąiadorys	37 649	374	1,0
17	Kiejdany	Kedainiai	65 727	504	0,8
18	Preny	Prienai	35 713	102	0,3
19	Rosienie	Raseiniai	44 154	43	0,1
20	Kłajpeda	Klajpeda	239 174	796	0,3
21	Pałanga	Palanga	20 009	48	0,2
22	Kretynga	Kretinga	45 688	26	0,1
23	Szkudy	Skuodas	25 595	14	0,1
24	Szyłokarczma	Silute	55 302	91	0,2
25	Mariampol	Marijampole	70 823	144	0,2
26	Kalwaria	Kalvarija	13 883	27	0,2
27	Kozłowa Ruda	Kazlu Ruda	14 937	20	0,2
28	Szaki	Sakiai	38 749	50	0,2
29	Wyłkowyszki	Vilkaviąkis	50 242	77	0,2
30	Poniewież	Panevezys	162 604	348	0,2
31	Birże	Birzai	35 417	51	0,2
32	Kupiszki	Kupiąkis	24 628	64	0,3
33	Poswol	Pasvalys	34 920	21	0,1
34	Rakiszki	Rokiąkis	42 421	159	0,4
35	Szawle	Siauliai	185 503	309	0,2
36	Okmiany	Akmene	30 221	94	0,3
37	Janiszki	Joniąkis	31 922	47	0,2
38	Kielmy	Kelme	40 844	22	0,1
39	Pokroje	Pakruojis	29 458	33	0,1
40	Radziwiliszki	Radviliąkis	52 148	114	0,2
41	Jurborg	Jurbarkas	37 786	36	0,1
42	Pageje	Pagegiai	12 208	25	0,2
43	Szylele	Silale	31 570	5	0,0
44	Taurogi	Taurage	52 711	32	0,1
45	Możejki	Mazeikiai	67 296	93	0,1
46	Plungiany	Plunge	44 170	21	0,0
47	Retawy	Rietavis	10 697	9	0,0
48	Telsze	Teląiai	57 722	21	0,0
49	Onikszty	Anykąčiai	35 066	121	0,4
50	Ignalino	Ignalina	52 572	4 449	8,5
51	Malaty	Malaty	25 387	2 053	8,1
52	Uciana	Utena	50 111	287	0,6
53	Jeziorosy	Zarasai	22 826	1 518	6,7
Ogółem			3 483 972	234 989	6,7

Miasta rejonowe: Kowno, Olita, Kłajpeda, Poniewież, Szawle włączono do miecierzystych rejonów. Miasto Wisaginas włączono do rejonu Ignalino, zaś miasto Nerynga dołączono do Pałangi.
Źródło: Gyventojai pagal Lyti, amziu, tantybę ir tikybą. Statistics Lithuania, Vilnius 2002.

W pięciu jednostkach administracyjnych tzn. w mieście stołecznym Wilnie oraz w czterech rejonach należących do Wileńszczyzny (Soleczniki, Wilno, Święciany i Troki) mieszkało w dniu 6 kwietnia 2001 roku 211,5 tys. Polaków, w tym blisko połowa w Wilnie. Stanowili oni 90,0% ludności polskiej zamieszkałej na Litwie. Pozostali Polacy są rozproszeni na terytorium całej Republiki Litewskiej, nigdzie już nie stanowiąc większej zbiorowości. Można to stwierdzić analizując dane dla takich rejonów jak: Szyrwinty, Malaty, Koszedary czy Orany. Na obszarach tych rejonów w okresie międzywojennym skupiało się wielu Polaków. Obecnie w rezultacie długoletnich procesów lituanizacji zostało ich bardzo niewielu. Przed pierwszą wojną światową tereny położone między Kownem a Poniewieżem miały też liczną i dobrze zorganizowaną społeczność polską. Obecnie na tym obszarze skupiają się nieliczni i rozproszeni Polacy.

Na obszarach etnicznie polskich centralnej Wileńszczyzny maleje też liczba Polaków. Można to wykazać analizując dane z 1989 roku w stosunku do tych z 2001 roku. W rejonie wileńskim liczba ludności polskiej zmalała z 59,8 tys. do 54,3 tys. (z 63,5% do 61,3%), w rejonie święciańskim z 10,9 tys. do 9,1 tys. (z 28,8% do 27,4%) i w rejonie solecznickim z 32,9 tys. do 31,2 tys. (z 79,6% do 79,5%). Podobnie w łącznie ujętym rejonie trockim i elektrenskim też mieliśmy do czynienia w ciągu analizowanych dwunastu lat ze spadkiem liczebności Polaków z 19,4 tys. do 14,6 tys. (z 23,8% do 18,0%). Wynika z tego, że zachodnie obszary peryferyjne Wileńszczyzny ulegają szybszej lituanizacji niż tereny położone bezpośrednio przy granicy z Białorusią (np. w najbardziej polskim rejonie solecznickim).

Przeprowadzona analiza statystyczna przedstawiła rozmieszczenie ludności polskiej na Litwie wchodzącej w wiek XXI. Dla wykazania ewolucji przemian demograficzno-narodowościowych zaprezentowano dane kolejnych spisów sowieckich dokonywanych między 1959 a 1989 rokiem. Dało to możliwość ujawnienia dynamiki przemian w ujęciu geograficznym. Wyniki potwierdziły znany od dawna fakt, że na obszarach wiejskich otaczających Wilno istnieje etniczny obszar polski, na którym Polacy stanowią bezwzględną lub względną większość. Poddawany on jest intensywnym procesom lituanizacji (w okresie sowieckim podlegał również rusyfikacji). Z tego powodu jest on coraz mniej jednolity narodowościowo. Wynika to ze stopniowego napływu ludności litewskiej (do 1989 również rosyjskiej i białoruskiej) oraz nieuniknionych procesów asymilacyjnych, które zachodzą od strony Wilna, które po wojnie utraciło charakter polski i stało się niekwestionowanym, centralnym ośrodkiem litewskiego życia narodowego oraz od strony zachodniej, północnej i południowej. Jedynie terytorium przylegające do granicy z Białorusią zachowało wyraźną przewagę ludności polskiej. Na tym zwartym obszarze (łącznie z Wilnem) nadal mieszka ponad 200 tysięcy ludności deklarującej narodowość polską. Należy dodatkowo zaznaczyć, że bezpośrednio po drugiej stronie granicy białorusko-litewskiej, która w sposób sztuczny oddziela historyczną Wileńszczyznę znajdują się obszary, na których również dominuje ludność polska wyznania rzymskokatolickiego.

Prof. Piotr Eberhardt

Dokładniejsze informacje o liczebności i rozmieszczeniu ludności polskiej na Litwie w ujęciu historyczno-geograficznym zawarte są w książce autora pt. "Przemiany narodowościowe na Litwie", która ukazała się w 1997 r. nakładem "Przeglądu Wschodniego".