• Strona główna
• Materialy historyczne
• Elżbieta Sobczak i Mikołaj Stanek - Polacy i życie polonijne w Hiszpanii - przeszłość i teraźniejszość

Elżbieta Sobczak i Mikołaj Stanek - Polacy i życie polonijne w Hiszpanii - przeszłość i teraźniejszość

    Emigracja ekonomiczna Polaków do Hiszpanii jest zjawiskiem stosunkowo nowym, bo liczącym niespełna 20 lat, jednakże obecność Polaków w Hiszpanii datuje się co najmniej od XVI wieku. W okresie I Rzeczpospolitej za Pireneje przybywali podróżnicy, dyplomaci oraz duchowni. Po rozbiorach Polacy zaznaczyli swą obecność na ziemi hiszpańskiej między innymi uczestnictwem wojsk Księstwa Warszawskiego w wojnie 1808-1814, a niespełna dwie dekady później udziałem w pierwszej wojnie karlistowskiej Pułku Ułanów Polskich przy francuskiej Legii Cudzoziemskiej (1833-1839). W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku kraj ten stał się celem podróży, a w niektórych przypadkach miejscem czasowego lub stałego osiedlenia Polaków. W niewielkiej grupie emigrantów znaleźli się naukowcy, pisarze i artyści (między innymi filozof Wincenty Lutosławski, literaci Stanisław Przybyszewski i Tadeusz Peiper oraz etnograf Eugeniusz Frankowski). W okresie międzywojennym Polacy w Hiszpanii stanowili zbiorowość nieliczną i bardzo rozproszoną terytorialnie. Według Spisu Powszechnego z 1931 roku w Hiszpanii przebywało 182 obywateli polskich. Byli to w głównej mierze pracownicy polskich firm i placówek handlowych, specjaliści zatrudnieni w przedsiębiorstwach hiszpańskich, przedstawiciele wolnych zawodów oraz ich rodziny.
    Polacy wzięli udział również w hiszpańskiej wojnie domowej (1936-1939). Około 4 tysięcy obywateli polskich o różnym pochodzeniu etnicznym i narodowym zasiliło szeregi Brygad Międzynarodowych - wspierających obóz republikański komunistycznych jednostek ochotniczych. Nieliczna grupa Polaków walczyła również po stronie frankistowskiej. Po wybuchu II wojny światowej przez Hiszpanię wiódł szlak, którym polscy żołnierze i uchodźcy usiłowali przedostać się z okupowanej Europy do Wielkiej Brytanii. Wielu z nich zostało zatrzymanych i osadzonych w obozach internowania lub więzieniach hiszpańskich. Trudno jest określić ilu Polaków było więzionych na ziemi hiszpańskiej w okresie wojny. Historycy szacują, że przez obóz w Miranda de Ebro - miejsce, w którym najczęściej umieszczano Polaków, przeszło ich od 1200 do 2000. Po zakończeniu wojny zaledwie kilkudziesięciu byłych więźniów zdecydowało się na pozostanie w Hiszpanii.
    Z grupy osób, których losy sprowadziły do Hiszpanii jeszcze w trakcie trwania lub po zakończeniu wojny, i które zdecydowały się na osiedlenie w tym kraju, wyłoniło się dobrze zorganizowane, choć niewielkie, środowisko polonijne. Szczególne znaczenie dla rozwoju wspólnoty polonijnej w Hiszpanii miał przyjazd grupy 150 młodych studentów - w głównej mierze byłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, których zakończenie wojny zastało w różnych krajach Europy. Byli oni stypendystami hiszpańskiej organizacji Obra Catolica de Asistencia Universitaria. Duża ich część wyjechała po odbyciu studiów, jednak ci, którzy zdecydowali się na pozostanie w Hiszpanii stanowili trzon wspólnoty polonijnej, a wielu z nich zasiliło elitę intelektualną społeczeństwa hiszpańskiego. W Spisie Powszechnym z 1950 roku stwierdzono obecność w Hiszpanii 258 osób polskiego pochodzenia.
    Po śmierci generała Franco polepszyły się relacje między PRL a Hiszpanią. Nasiliła się wymiana handlowa, częstsze były kontakty naukowe, przystępniejsze stały się ceny wyjazdów turystycznych do kraju Cervantesa. Zmiany te prowadziły do stopniowego wzrostu liczby Polaków odwiedzających ten kraj, a także decydujących się na pozostanie w nim. Jednakże dopiero w latach osiemdziesiątych, a w szczególności po wprowadzeniu stanu wojennego zjawisko napływu Polaków do Hiszpanii znacznie się nasiliło. W ciągu tej dekady nagle wzrosła liczba osób udających się za Pireneje. Choć przyjeżdżający w tym okresie starali się o status uchodźcy lub azylanta, to dla dużej części z nich Hiszpania miała być jedynie "krajem tranzytowym" w drodze do Stanów Zjednoczonych, Kanady lub Australii. Prawa uchodźcze były jedynie formą legalizacji, niezbędną dla uzyskania pozwolenia na wyjazd do któregoś z wymienionych krajów i potrzebną do otrzymania pomocy materialnej ze strony administracji państwowej i organizacji charytatywnych w okresie oczekiwania na rozpatrzenie wniosku o przesiedlenie. Do 1989 roku z Hiszpanii do USA i innych krajów zamorskich wyjechało od 1000 do 1500 osób.
    Upadek komunizmu i przemiany z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych stały się źródłem kolejnej zmiany w napływie Polaków do Hiszpanii. Zaostrzenie polityki emigracyjnej względem uchodźców z Polski w krajach zamorskich spowodowało, że wiele z osób, które już wcześniej dotarły do Hiszpanii z zamiarem udania się za Ocean, decydowało się na osiedlenie na stałe w tym kraju. Podobnie, zmiana w nastawieniu władz krajów Europy Zachodniej do emigrantów z Polski spowodowało, że wielu z nich przybywało do Hiszpanii, gdzie polityka względem uchodźców z byłego bloku komunistycznego była znacznie mniej rygorystyczna. Już w tym okresie najliczniejszą grupę stanowiły osoby przybywające do Hiszpanii bezpośrednio z Polski, których celem był krótkotrwały pobyt, zarobienie zadowalającej ilości pieniędzy i powrót do kraju. Badania socjologiczne wskazują, że większość osób dziś decydujących się na wyjazd do Hiszpanii kieruje się tymi samymi motywami. W wielu przypadkach jednak początkowe plany ulegają zmianie, pobyt przedłuża się i znaczna część emigrantów decyduje się osiąść za Pirenejami na stałe. To oni stanowią obecnie trzon środowiska polonijnego w Hiszpanii.

    Od końca lat osiemdziesiątych liczba Polaków w Hiszpanii dynamicznie rośnie. Hiszpańska socjolog Maria Dolores Arnal oszacowała, że na początku lat dziewięćdziesiątych zbiorowość ta liczyła około 7800 osób. W ciągu piętnastu ostatnich lat liczebność tej grupy wzrosła przynajmniej sześciokrotnie Według naszych szacunków, całkowita liczba obywateli polskich i osób polskiego pochodzenia posiadających obywatelstwo innego kraju, przebywających w Hiszpanii tak na stałe jak i czasowo wynosiła w 2005 roku od 45 do 60 tysięcy.
    Zbiorowość Polaków zamieszkałych w Hiszpanii jest demograficznie młoda. Według danych meldunkowych na rok 2005, osoby w wieku 20-49 lat stanowią około 74%. Tak duży udział osób w pełni wieku produkcyjnego jest całkowicie zrozumiały, zważywszy na ekonomiczny charakter współczesnej migracji Polaków do Hiszpanii. Kolejną cechą tej zbiorowości jest proporcjonalna struktura płci. W 2005 roku kobiety stanowiły 49% wszystkich osób obywateli polskich zameldowanych na terytorium Hiszpanii. Na uwagę zasługuje fakt, że mimo zrównoważenia ogólnych proporcji, można zaobserwować istotne zróżnicowanie struktury pod względem płci w poszczególnych kategoriach wiekowych. O ile mężczyźni przeważają w przedziale wiekowym 30-49 lat (58%), to w grupie wiekowej młodych dorosłych (20-29 lat) kobiety stanowią większość (55%). Podobnie rzecz się ma w grupach obejmujących osoby starsze. Niemal 60% osób z tej kategorii to kobiety. Za przypadek szczególny w tym kontekście uznać można wyjazdy do pracy sezonowej w ogrodnictwie i rolnictwie na południu Hiszpanii. Wśród osób przyjeżdżających w tym celu zdecydowaną większość stanowią kobiety.

    Polacy osiedlający się w Hiszpanii w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych pochodzili w głównej mierze z Polski południowo-wschodniej, a w szczególności z ówczesnych województw: rzeszowskiego, tarnobrzeskiego i lubelskiego. Badania realizowane w późniejszych latach stwierdzają, że okolice Mielca, Tarnobrzega, Tarnowa pozostają głównymi obszarami, z których wywodzą się emigranci ekonomiczni przybywający do Hiszpanii. Jednakże, w ostatnich latach zaobserwować można wzrost liczby osób pochodzących z innych obszarów - regionu Dolnego Śląska, Warmii i Mazur oraz Pomorza Zachodniego.
    Polacy są obecni we wszystkich regionach Hiszpanii. Podkreślić jednak należy, że regiony madrycki, walencjański oraz Katalonia skupiają niemal 75% wszystkich Polaków. Region madrycki jest regionem, w którym przebywa ich najwięcej. W 2005 roku mieszkało tam 18.059 obywateli polskich - prawie połowa wszystkich osób zameldowanych w Hiszpanii (49,5%). Większość z nich mieszka jednak poza stolicą, w miastach-sypialniach we wschodniej części regionu stołecznego (miejscowości Alcalá de Henares, Coslada, Vicalvaro), a także na południu (miejscowości Parla, Getafe, Mostoles, Alcorcón). O wyborze obszarów miejskich jako miejsca osiedlenia decyduje przede wszystkim łatwość w dostępie do chłonnych rynków pracy oraz niższe ceny wynajmu i zakupu mieszkań. Z roku na rok rośnie również liczba Polaków osiedlających się w miejscowościach wypoczynkowych nad Morzem Śródziemnym - w Alicante i na Wyspach Balearskich. W miejscach tych nie jest trudno o pracę w usługach turystycznych oraz przy budowie i konserwacji domów wypoczynkowych czy instalacji rekreacyjnych. Polacy przyjeżdżający do prac sezonowych w rolnictwie kierują się przede wszystkim do południowo-zachodnich rejonów Hiszpanii, a w szczególności prowincji Huelva.

    Większość Polaków osiadłych za Pirenejami w pierwszych dekadach po II wojnie światowej osiągnęło wysoką pozycję społeczno-zawodową. Środowisko polskie wyróżniało się na tle społeczeństwa hiszpańskiego wysokim poziomem kwalifikacji uzyskanym jeszcze w przedwojennej Polsce lub już na obczyźnie. Od końca lat osiemdziesiątych zaobserwować można stopniowe obniżanie się średniego poziomu umiejętności. Według Spisu Powszechnego z 2001 roku, 17% Polaków zamieszkujących Hiszpanię miało wykształcenie wyższe, 55% wykształcenie średnie, 19% wykształcenie zawodowe techniczne i pozostałe 20% pełne lub niepełne wykształcenie zawodowe. Stan ten odbiega znacząco od sytuacji ze spisu z 1991 roku, w którym aż 26,5% Polaków posiadało dyplomy uczelni wyższych.
    Obniżaniu się poziomu wykształcenia towarzyszyła zmiana w charakterze zawodów wykonywanych przez polskich emigrantów. Podobnie jak większość obcokrajowców przybywających do Hiszpanii, Polacy zatrudniani są głównie przy pracach fizycznych, w zawodach, które nie wymagają wysokich kwalifikacji i przez to charakteryzują się stosunkowo niskim statusem społecznym. Równocześnie można zauważyć, że w ostatnich 15 latach nastąpiła koncentracja polskich emigrantów w kilku zaledwie sektorach rynku pracy: budownictwie i remontach w przypadku mężczyzn oraz pracach domowych i rolnictwie w przypadku kobiet. Osoby nie pracujące we wspomnianych dziedzinach, znajdują zatrudnienie przede wszystkim w usługach - mężczyźni przy magazynowaniu i dystrybucji towarów, kobiety zaś w handlu oraz w branży hotelowej i restauracyjnej. Za przypadek szczególny uznać można zatrudnienie polskich specjalistów służby zdrowia. Jeszcze przed majowym otwarciem rynku pracy kilkuset lekarzy i kilkaset pielęgniarek dzięki pośrednictwu Krajowej Izby Lekarskiej znalazło pracę w szpitalach i ośrodkach zdrowia kilku hiszpańskich regionów.

Pierwsze organizacje polonijne, tak na skalę lokalną, jak i należące do ogólnoświatowych stowarzyszeń polonijnych, powstały w Hiszpanii po II wojnie światowej. W 1946 roku utworzono Towarzystwo Pomocy Polakom założone w Madrycie przez ks. Antoniego Liedtkego, a także Związek Akademików Polaków w Hiszpanii założony przez polskich studentów z uczelni hiszpańskich. Do lat osiemdziesiatych powstało, głównie w Madrycie, jeszcze kilka stowarzyszeń polonijnych. Najaktywniejsi i najbardziej twórczy przedstawiciele Polonii hiszpańskiej - poeta Józef Łobodowski, Mirosław Sokołowski, Karolina Babecka, Kazimierz Tylko utworzyli z inicjatywy rządu hiszpańskiego polską sekcję Radio Nacional de Madrid (1949-1976). Choć audycje sekcji skierowane były do Polaków w kraju, to pełniły również ważną funkcję integracyjną w życiu polskiej kolonii w Hiszpanii.
    Na przełomie lat osiemdziesiatych i dziewięćdziesiątych działalność organizacyjna polskich emigrantów w Hiszpanii uległa znacznemu osłabieniu. Przyczyną takiego stanu rzeczy było z jednej strony starzenie się środowiska emigracji powojennej, a z drugiej strony niestabilna sytuacja ekonomiczna i prawna osób przybyłych na nowej fali emigracji. Polepszaniu się pozycji społecznej i ekonomicznej polskich emigrantów w ostatnich piętnastu latach, towarzyszy wzrost aktywności polonijnej. Wyraża się to między innymi w coraz większej liczbie organizacji, a także coraz liczniejszym i aktywniejszym uczestnictwem Polaków w podejmowanych przez nie przedsięwzięciach.
    Najstarsze organizacje polonijne działają w regionie madryckim. W 1993 roku w Alcalá de Henares powstało stowarzyszenie Orzeł Biały. Zostało ono założone przez ludzi widzących potrzebę skupienia młodej polskiej emigracji zarobkowej. Główne cele Stowarzyszenia to edukacja dzieci i młodzieży emigrantów polskich przez podtrzymywanie znajomości języka, tradycji i kultury polskiej oraz organizacja integracyjnych imprez kulturalnych i sportowych. W czerwcu 1994 roku w Madrycie, dzięki inicjatywie osób polskiego pochodzenia powstało Hiszpańsko-Polskie Stowarzyszenie Kulturalne Forum. Główne cele Stowarzyszenia to promocja kultury polskiej w Hiszpanii: koncerty artystów polskich i hiszpańskich, wieczorki literackie i muzyczne, organizacja kursów języka polskiego dla Hiszpanów, podtrzymywanie znajomości języka, tradycji i kultury polskiej wśród emigrantów i ich dzieci. W Regionie Autonomicznym Madrytu działają również: Stowarzyszenie Polaków w Hiszpanii Nasz Dom - Nuestra Casa (od 2001 roku) oraz Polonica - Stowarzyszenie Rodziców Dzieci Mówiących po Polsku (od 2002 roku).
    W innych regionach Hiszpanii również prowadzona jest działalność kulturalna. W Barcelonie emigranci polscy skupieni są wokół Stowarzyszenia Kulturalnego Katalońsko-Polskiego (które powstało w 2000 roku), w Kraju Basków - wokół Stowarzyszenia Kulturalno Baskijsko-Polskiego Arrano-Zuria (od 1998 roku). W Fuengiroli działa Klub Polski Fuengirola (od 2000 roku), na Majorce - Stowarzyszenie Polaków na Majorce (od 2002 roku), w Saragossie - Stowarzyszenie Kulturalne Polsko-Aragońskie (od 2002 roku), na Wyspach Kanaryjskich - Związek Casa Polska Wysp Kanaryjskich (od 2002 roku), zaś w Santiago de Compostela - Polskie Stowarzyszenie Kulturalne w Galicji (od 2006 roku). Organizacje działające w Madrycie oraz w Barcelonie i na Majorce (a wkrótce i w Saragossie) prowadzą sobotnie (bądź niedzielne) szkółki polonijne dla dzieci. Mają one za zadanie podtrzymywanie języka ojczystego wśród dzieci, na co dzień uczęszczających do szkół hiszpańskich.

    Prasa polonijna pełni ważną rolę w integracji środowisk emigracyjnych. Już w latach 1947-1948 środowisko polskich stypendystów zaczęło wydawać miesięcznik "Przed Jutrem". W latach 1955-1969 historię i aktualne zagadnienia polityczne, społeczne i kulturalne związane z Polską przybliżał wydawany w języku hiszpańskim miesięcznik "Polonia. Revista ilustrada". W latach 1966-1968 wydawano miesięcznik "Inter Nos", mający zasięg ogólnohiszpański.
    Pierwszym pismem skierowanym do emigracntów ekonomicznych był, ukazujący się w latach 1993-1996, miesięcznik "Polonia". Pismo wydawane było dzięki entuzjazmowi oraz wielkiemu nakładowi sił i środków Andrzeja i Danuty Dworskich. W marcu 1995 roku stowarzyszenie Orzeł Biały z Alcalá de Henares rozpoczęło współpracę z lokalną gazetą "Diario de Alcala de Henares". Od ponad 10 lat nieprzerwanie, co tydzień, w gazecie tej ukazuje się strona o nazwie "Archipelag". Wkładka ta jest w całości publikowana w języku polskim. Przez dwa lata od 1997 roku kapłani z Alcalá de Henares wraz z kilkoma świeckimi współpracownikami wydawali biuletyn duszpasterski "Okruchy", poświecony życiu religijnemu na obczyźnie. Od maja 2002 roku, działający przy polskiej kapelanii w Alcalá de Henares Ruch Apostolatu Emigracyjnego rozpoczął wydawanie miesięcznika "Emigrant". W latach 2002-2003 w madryckiej dzielnicy Vicálvaro ukazywało się pismo "Głos Kazimierza". Środowisko polonijne w Barcelonie w maju 2005 roku rozpoczęło wydawanie "Biuletynu Informacyjnego" - ośmiostronicowej gazetki zawierającej głównie informacje o spotkaniach i imprezach polonijnych. Od marca 2006 roku wydawanie Biuletynu zostało wstrzymane. W jego miejsce w katalońskiej stacji telewizyjnej BTV, co dwa tygodnie nadawane są kulturalne wiadomości polonijne. Od 30 września 2006 roku w Madrycie redagowany jest Bezpłatny Tygodnik Polaków w Hiszpanii "Swojskie Strony". Gazeta spełnia funkcję informacyjno-kulturalną i rozprowadzana jest w sklepach i parafiach polonijnych we wszystkich większych miastach Hiszpanii.

    Od 1948 roku działa w Hiszpanii Polska Misja Katolicka, która oprócz podstawowego posłannictwa duszpasterskiego inicjowała różnego rodzaju akcje religijne, społeczne oraz kulturalne. Wobec dynamicznego rozrostu społeczności polonijnej w latach dziewięćdziesiątych znacznie zwiększyła się w Hiszpanii liczba ośrodków duszpasterskich i kapelanii. W Madrycie działa kapelania księży werbistów. Oprócz działalności duszpasterskiej, księża wspierają akcje społeczne - organizują kursy języka hiszpańskiego, pomagają w legalizacji pobytu. W podmadryckim mieście Alcalá de Henares istnieje kapelania polska prowadzona przez księży z Towarzystwa Chrystusowego. Pod egidą Kościoła polskiego w Alcalá de Henares działa Ruch Apostolatu Emigracyjnego. Jego członkowie spotykają się na codziennej modlitwie, pomagają także w organizacji uroczystości kościelnych. W Regionie Autonomicznym Madrytu msze polskie odbywają się również w madryckich dzielnicach Vicálvaro i i Aluche oraz w miejscowości Móstoles. W innych regionach Hiszpanii Polacy również mają możliwość uczestnictwa we mszy polskiej: w Barcelonie, w Walencji, w Torrevieja, w Alicante oraz na Majorce, w Saragossie, w Bilbao i na Wyspach Kanaryjskich w Santa Cruz. Coraz częściej posługę duszpasterską w środkowiskach Polaków w Hiszpanii sprawują polscy księża sprowadzeni do pracy w parafiach hiszpańskich, w których coraz bolesniej odczuwany jest brak powołań kapłańskich. Są to głównie księża misjonarze powracający z pracy misyjnej w Ameryce Łacińskiej, a także kapłani sprowadzeni z Polski na podstawie umów między diecezjami obu krajów. W wielu przypadkach praca w środowisku polskim jest wyrazem dobrej woli duszpasterzy i odpowiedzią na wyrażone przez rodaków zapotrzebowanie.

W polskim środowisku w Hiszpanii coraz liczniejsze są oddolne, niezinstytucjonalizowane inicjatywy podjemowane przez osoby niezrzeszone. Wśrod Polaków zamieszkałych w Madrycie i okolicach ważną instytucją jest tzw. polski rynek, który odbywa się w każdą niedzielę na jednym z parkingów w dzielnicy Aluche. Kluczową rolę pełnią w nim drobni przewoźnicy, co tydzień przywożący do Madrytu polską żywność i prasę. Polski rynek jest również miejscem kontaktów towarzyskich oraz wymiany informacji między Polakami zamieszkałymi w regionie stołecznym. Z roku na rok rośnie liczba przedsiębiorstw, których usługi i produkty przeznaczone są przede wszystkim dla polskiego odbiorcy. W ostatnim okresie w Madrycie i kilku okolicznych miejscowościach oraz w Barcelonie i Walencji zostały otwarte polskie sklepy. W Madrycie założona została również piekarnia polska. Oprócz funkcji handlowej, polskie punkty usługowe pełnią również rolę miejsc pośredniczących w wymianie informacji dotyczących pracy i wynajęcia mieszkania.
    Dla młodych polskich emigrantów w Hiszpanii bardzo ważną częścią życia jest sport. W Madrycie i pozostałych miejscowościach regionu działają liczne zespoły piłkarskie. Są one tworzone zarówno przy stowarzyszeniach polonijnych (na przykład zespół piłkarski przy stowarzyszeniu Nasz Dom, zespół "Białe Orły" przy stowarzyszeniu Orzeł Biały) jak i powstają spontanicznie, z inicjatywy piłkarzy amatorów zbierających się, aby grać wspólnie w piłkę (na przykład zespół "Chrząszcze" z podmadryckiej miejscowości Getafe, zespół "Madrid" z madryckiej dzielnicy Aluche). Wiele z tych grup piłkarskich jest sponsorowanych przez Polaków prowadzących działalność gospodarczą w Hiszpanii. Polskie zespoły grają w popularnych w Hiszpanii "ligach" dzielnicowych. Co roku odbywają się również mistrzostwa zespołów polonijnych.
    Współcześnie, oprócz organizacji, ważną rolę w wymianie informacji między Polakami w Hiszpanii, w kraju i na całym świecie pełnią strony internetowe poświęcone tematyce hiszpańskiej i emigracji do Hiszpanii. W tej chwili istnieją dwie tego typu witryny - założona w Madrycie, w Vicálvaro www.poloniamadryt.net oraz stworzona przez polskich sympatyków Hiszpanii www.hiszpania-online.com. Strony te stały się miejscem wirtualnych spotkań hiszpańskich polonusów, osób z kraju i Polaków zamieszkałych w innych krajach. Na stronach tych poruszane są tematy emigracji, języka hiszpańskiego i warunków życia w Hiszpanii.

    W ciągu kilku zalewdwie dekad Polonia hiszpańska zmieniła całkowicie swoje oblicze. Niewielka i niezwykle spójna środowisko powstałe po II wojnie światowej przeobraziło się na początku lat dziewięćdziesiątych w liczną zbiorowość emigrantów zarobkowych., z których decydująca większość przebywała i pracowała w Hiszpanii nielegalnie. Zniesienie ograniczeń w dostępie do hiszpańskiego rynku pracy obywateli nowych krajów członkowskich w maju 2006 roku otwiera kolejny etap w dziejach polskiej emigracji do Hiszpanii. Status obywatela Unii Europejskiej pozwala korzystać Polakom z większości praw politycznych i społecznych na równych z Hiszpanami, co może umocnić związki emigrantów z tym krajem. Zniesieniu instytucjonalnych barier w osiedlaniu się i poszukiwaniu zatrudnienia w Hiszpanii towarzyszy intensywny rozwój transportu, który umożliwia szybkie i tanie podróżowanie. Internet i powszechnie dostępne rozmowy telefoniczne pozwalają na utrzymywanie stałej łączności ze miejscem pochodzenia zarówno w wymiarze lokalnym jak i szerszym, narodowym. Czas pokaże w jakim stopniu zmiany te wpłyną na oblicze Polonii hiszpańskiej i formy jej działalności.

Elżbieta Sobczak
Mikołaj Stanek

BIBLIOGRAFIA
1. J. Arango, Inmigración en Espana a comienzos del siglo XXI, /w/: Informe sobre la situación demográfica en Espana 2004, J. Leal Maldonado (red.), Madryt 2004, s.161-186.
2. M. Arnal, Inmigrantes polacos en Espana. El camino como concepto teórico para el estudio de la adaptación, Rozprawa doktorska, Uniwersytet Complutense, Madryt, 1998.
3. A. Banaszek, Polonia hiszpańska. Charakterystyka historyczno-społeczna, "Studia Polonijne", 2001, 22, s. 151-188.
4. E. Ramírez Goicoechea, La comunidad polaca en Espana. Un colectivo particular, "Revista Espanola de Investigaciones Sociológicas", 2003, 102, s. 63-92.
5. Hiszpania-Polska. Spotkania, E. E. Gonzalez, M. Nalewajko (red.), Warszawa 2003.
6. G. Makowiecka, Po drogach polsko-hiszpańskich, Kraków 1984.
7. A. Mielczarek, Información y propaganda en Polonia. Revista ilustrada (1955-1969), publicación periódica de la colonia polaca en Espana, /w/: Espana en Europa. Historia, contactos, viajes, P. Sawicki (red.), Wrocław 2004, s. 125-134.
8. V. Rodriguez, Los polacos en Espana. De refugiados a inmigrantes, "Estudios Geográficos", 1995, 521-546.
9. M. Stanek, Sytuacja imigrantów na hiszpańskim rynku pracy, "Polityka Społeczna", 2006, 7 (388), s. 22-25.
10. Studia polsko-hiszpańskie. Wiek XX, J. Kieniewicz (red.), Warszawa 2004.

Elżbieta Sobczak jest doktorantką na Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Obecnie przygotowuje rozprawę doktorską poświęconą językowi polonijnemu w Hiszpanii.

Mikołaj Stanek jest socjologiem, dokotrantem na Uniwersytecie Complutense w Madrycie. Obecnie przygotowuje rozprawę doktorską poświęconą sytuacji polskich emigrantów na madryckim rynku pracy.