Korpus Ochrony Pogranicza 1924 – 1939
Odzyskanie przez Polskę niepodległości, postawiło przed władzami państwowymi problemy, tworzenia administracji i armii, a także ustalania i ochrony granic. Granice na wschodzie wytyczono w latach 1919 – 1923 i tak: granicę z Łotwą w 1919 roku, granicę z Rosją Sowiecką 23 listopada 1922 roku. Granica z Litwą została uznana przez Ligę Narodów 3 lutego 1923 roku, pokrywała się ona z tzw. linią marszałka Ferdynanda Focha. Litwa uznawała ja oficjalnie za linię demarkacyjną.
Powstała po I Wojnie Światowej Polska miała 388 634 kilometry kwadratowe powierzchni i była zamieszkana przez 32,1 mln. ludzi.
Ogólna długość granic Rzeczpospolitej wynosiła 5 534 km, z czego na granicę z sowietami przypadało 1412 km, Litwą 507 km, a Łotwą 109.
Granica z Rosją Sowiecką przechodziła przez dwa terytoria etnograficzne: białoruskie i ukraińskie. Miała ona charakter sztuczny nie przebiegała ona bowiem ani działem wodnym ani inną przeszkodą naturalną.
Graniczne województwa na wschodzie: Wileńskie, Nowogródzkie, Poleskie, Wołyńskie, Tarnopolskie i Stanisławowskie miały niekorzystna strukturę narodowościową (Polacy stanowili w nich około 35% ludności), co dodatkowo utrudniało kontrolę i ochronę granic.
W wyniku odmiennych uwarunkowań stworzone zostały dwa systemy ochrony granic: jeden dla granicy południowej, zachodniej i północno – zachodniej drugi zaś dla wschodniej i północno – wschodniej.
Granicę wschodnią początkowo osłaniały bataliony etapowe, żandarmeria wojskowa, wsparte policją. Od końca maja 1922 roku granicy strzegła Straż Graniczna, podległa Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, a po jej likwidacji od 24 maja 1923 roku Policja Państwowa. Ogółem oddziały chroniące granice na wschodzie liczyły około 9 200 ludzi, co było zdecydowanie niewystarczającą liczbą. W 1924 roku rozpoczęło się tworzenie infrastruktury granicznej, wybudowano 156 strażnic, zainstalowano około 1000 kilometrów linii telegraficznych.
Słabe oddziały policji nie dawały sobie rady z postawionymi im zadaniami. Na pograniczu działały organizowane i wspierana przez sowietów oddziały partyzanckie i różnego rodzaju bandy, często o charakterze czysto kryminalnym. W 1924 roku w rejonach pogranicznych doszło do ponad 200 napadów i aktów sabotażu. Do największych z nich należał napad na powiatowe miasto Stopce, który miał miejsce w dniu 3 sierpnia. Wzięło w nim udział ponad 200 pograniczników sowieckich przebranych w ubrania cywilne, wyposażonych w ciężką broń maszynową.
W sierpniu 1924 roku Polityczny Komitet Rady Ministrów aby zmienić istniejący stan rzeczy, podjął uchwałę o zorganizowaniu korpusu granicznego dla ochrony wschodnich granic pod nazwą Korpus Ochrony Pogranicza. W myśl uchwały miał on za zadanie zabezpieczenie granicy i terenów przygranicznych pod względem politycznym, bezpieczeństwa publicznego i skarbowo – celnym.
Zadanie zorganizowania korpusu, który stanowił część składową sił zbrojnych powierzono Ministerstwu Spraw Wojskowych, które 12 września wydało rozkaz w sprawie utworzenia formacji. W trzy dni później dowódcą korpusu mianowano generała brygady Henryka Mickiewicza.
Rekrutacja do powstałej nowo formacji, prowadzona była w myśl zasady iż miano do niej wcielać oficerów i podoficerów o nieskazitelnej opinii i dużej samodzielności działania. Mieli być oni okresowo wymieniani p przesłużeniu 5 lat, jednak zasada ta nie była ściśle przestrzegana. W odniesieniu do szeregowców, wymagano aby byli oni narodowości polskiej, umieli czytać i pisać. Starano się również aby byli to w większości poborowi pochodzący z terenów wiejskich.
Według etatu KOP miał liczyć ogółem 27 687 żołnierzy z czego 20 520 było podoficerami i szeregowcami służby zasadniczej. Dowództwo KOP mieściło się w Warszawie przy ul. Nowy Świat 69, a później w Alejach Niepodległości.
Podstawową jednostką KOP był batalion ochrony pogranicza, który składał się z czterech kompanii piechoty, drużyny dowódcy batalionu i plutonu łączności. Łącznie służyło w nim 25 oficerów i 803 podoficerów i szeregowych uzbrojonych w: 2 CKM – y, 48 RKM – ów, 48 garłaczy, 720 karabinów i 32 pistolety.
Z uwagi na bardzo zły stan zakwaterowania pododdziałów dowództwo KOP – u opracowało plan budowy nowych obiektów granicznych, były to: strażnice, budynki odwodów kompanii i batalionów. Wszystkie one były budowane według projektu inżyniera architekta Tadeusza Nowakowskiego. Odwoływały się one w swej formie do architektury staropolskiej.
W dniu 3 lutego 1925 roku Minister Spraw Wojskowych zatwierdził projekt organizacji służby wywiadowczej KOP, której zadaniem było prowadzenie działalności wywiadowczej na terenie pogranicza, rozpoznanie służ granicznych sąsiednich państw, oraz prowadzenie działalności kontrwywiadowczej. Jak pokazują obecne opracowania rosyjskie wywiad KOP był jedynym który prawie bezbłędnie rozpracował strukturę, organizację i uzbrojenie sowieckich wojsk pogranicznych.
Oprócz swych statutowych zadań jednostki KOP – u prowadziły na terenie swego działania szeroko pojętą działalność kulturalno – społeczną: pomagały w budowie szkół, opiekowały się harcerstwem, wspierały miejscowe społeczności w budowie dróg i mostów.
Na wypadek wojny z Niemcami plan mobilizacyjny zakładał iż z jednostek KOP – u zostaną sformowane do walki na froncie dwie dywizje piechoty, brygada górska i pułk kawalerii, zaś inne mniejsze oddziały zostaną wcielone do jednostek liniowych.
Oddziały na granicy miały być odtworzone do stanu około 19 000 ludzi rezerwistów rezerwistów poborowych. W momencie wybuchu wojny pododdziały KOP – znalazły się we wszystkich armiach WP i Morskiej Obronie Wybrzeża, wywiązując się wzorowo z postawionych przed nimi zadań. Do legendy przeszła obrona umocnionej pozycji Węgierska Górka obsadzonej przez dowodzony przez Kazimierza Czarnkowskiego 1 batalion 2 – ego Pułku KOP.
W momencie agresji sowieckiej dnia 17 września zdołano odtworzyć na wschodniej granicy 22 bataliony graniczne liczące około 10 000 żołnierzy. One to przyjęły pierwsze uderzenie sowieckie w wyniku którego już w pierwszych godzinach walk została zniszczona większość nadgranicznych strażnic. Ocalałe oddziały cofając się na zachód prowadziły walki z Niemcami. Sformowane z nich zgrupowanie pod dowództwem generała brygady Wilhelma Orlik – Rückemanna tocząc walki z sowietami (Szack, Wytyczno) i z Niemcami walczyło do 1 października 1939 roku. Również do października walczyli żołnierze KOP wchodzący w skład załogi półwyspu Helskiego.
Żołnierze KOP z pułku „Sarny” broniący ufortyfikowanej pozycji na rzece Słucz, stoczyli jedną z dwóch największych w Kampanii Wrześniowej (drugą była obrona Grodna) walk z Rosjanami.
Po II Wojnie Światowej nad KOP – em zapanowała zmowa milczenia a jego byłych żołnierzy i oficerów władze komunistycznej poddawały różnego rodzaju szykanom i prześladowaniom.
Dopiero rok 1989 przywrócił KOP – owi i jego żołnierzom należną pamięć i szacunek.
