22/23 stycznia 1863 r. – wybuch powstania styczniowego
Przegrana Rosji w wojnie krymskiej zmusiła nowego cara Aleksandra II do podjęcia pewnych reform ustrojowych. To działanie zostało odebrane przez Polaków jako objaw słabości. Od 1856 r. tworzyły się konspiracyjne organizacje spiskowe.
W latach 1860-1862 w Warszawie miały miejsce liczne manifestacje o charakterze patriotycznym (pierwszą z nich był pogrzeb wdowy po bohaterze powstania listopadowego gen. Józefie Sowińskim, Katarzyny), w następstwie których dochodziło do starć, które z kolei powodowały śmiertelne ofiary. Tak np. 27 lutego 1861 r. zginęło 5 osób, zaś 8 kwietnia tego roku na Placu Zamkowym zabito 200 osób, wiele odniosło rany. Przejściowe złagodzenie represji (we wrześniu odbywały się wybory samorządowe na terenie Królestwa Polskiego) przyniosło zwiększenie ilości manifestacji. Organizowano je w licznych miejscowościach na terenie Królestwa Polskiego, Litwy, Rusi i Galicji.
W związku z licznymi ofiarami śmiertelnymi stłumionych manifestacji, w 1861 r. kościół katolicki ogłosił żałobę narodową.
Chcąc spacyfikować mieszkańców Królestwa Polskiego namiestnik gen. Karol hr. Lambert 14 paxdziernika 1861 r. proklamował wprowadzenie stanu wojennego. Następnego dnia aresztowano 1878 osób w katedrze warszawskiej, do której wtargnęło wojsko. W odpowiedzi na to posunięcie władze kościelne nakazały zamknięcie wszystkich kościołów i kaplic w Warszawie. 17 października został zawiązany Komitet Miejski, który zajął się przygotowaniami do wybuchu powstania.
W tej sytuacji władze rosyjskie ugięły się: zwolniono aresztowanych w katedrze, a namiestnik podał się do dymisji.
W czasie „rewolucji moralnej” z lat 1860-1862 Polacy coraz bardziej domagali się reform społecznych oraz niepodległości. Wśród nich istniały dwie zasadnicze grupy spiskowe: „czerwoni” opowiadali się za szybkim podjęciem walki zbrojnej. Ich organizacja liczyła (w końcu 1862 r.) około 20-25 000 członków. Na jej czele stał Komitet Centralny Narodowy (przewodniczył Jarosław Dąbrowski). Planowali wystąpienie zbrojne wiosną 1863 r.
Inną grupę stanowili konspiratorzy zwani potocznie „białymi”. Ich program różnił się od programu „czerwonych” tym, iż postulowali uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem oraz uważali, że wybuch powstania winien nastąpić w dalszej perspektywie czasowej. Grupowali oni ziemiaństwo, arystokrację i bogate mieszczaństwo. Za pomocą legalnego Towarzystwa Rolniczego posiadali swoją strukturę organizacyjną na terenie całego Królestwa Polskiego, a także Litwy i Rusi.
Chcąc sparaliżować przygotowania spiskowców do wystapienia naczelnik rządu Królestwa Polskiego margrabia Aleksander Wielopolski zarządził w połowie stycznia 1863 r. nagły pobór do wojska rosyjskiego („branka”). Wcielonych miało zostać 12 000 osób, podejrzewanych o przynależność do organizacji patriotycznych.
Chaos i dezorganizacja, jakie zapanowały wśród spiskowców po ogłoszeniu poboru, zmusiły przywódców sprzysiężenia do podjęcia decyzji o natychmiastowym zbrojnym wystąpieniu. 16 stycznia wydano rozkazy o rozpoczęciu walki w nocy z 22 na 23 stycznia. Był to fatalny termin ze względu na zimowe warunki oraz fakt niezadowalającego stanu przygotowań organizacji spiskowych. Brakowało broni i amunicji.
Powstanie zostało ogłoszone manifestem Komitetu Centralnego Narodowego, który wyłonił Tymczasowy Rząd Narodowy. Zarzadzono uwłaszczenie chłopów, obiecano ziemię bezrolnym uczestnikom powstańczego zrywu.
W nocy na 23 stycznia 1863 r. zaatakowano tylko nieliczne garnizony rosyjskie (ich liczebność wynosiła w tym czasie około 110 000 żołnierzy). Ataki miały miejsce w województwie podlaskim (8 uderzeń), augustowskim (4), mazowieckim (3), sandomierskim (3) i płockim (1). W akcjach tych wzięła udział tylko nieliczna część sprzysiężonych (zebrano około 7 000 ludzi), zaatakowane garnizony liczyły około 5 000 żołnierzy.
W czasie tych pierwszych akcji zbrojnych obie strony nie poniosły większych strat. Jednak zaskoczone rosyjskie dowództwo, przeceniając siły powstańcze, nakazało wycofanie własnych wojsk z terenu do większych garnizonów. Dzięki temu powstańcy uzyskali możliwość rozbudowy oddziałów, to umożliwiło kontynuację zbrojnego oporu.
Na początku powstania Polakom udało się przejściowo opanować trakt brzeski i linię kolei petersburskiej, przerywając łączność Królestwa Polskiego z cesarstwem. W marcu do powstania przyłączyli się „biali”, przejmując wkrótce przywództwo zrywu.
Po początkowym okresie regularnych walk działania powstańcze rychło osiągnęły formę zbrojnej partyzantki. Oddziały polskie unikały walnej bitwy, która wobec słabego wyszkolenia żołnierzy i – przynajmniej początkowo – uzbrojenia, mogłaby się zakończyć całkowita klęską. Walki rozprzestrzeniły się z terenu Królestwa Polskiego także na Litwę i Ruś.
Powstańcy cieszyli się poparciem dużej części społeczeństwa, wykonującego polecenia tajnego Rządu Narodowego oraz jego administracji. To właśnie wówczas stworzono po raz pierwszy „polskie państwo podziemne”, na którym wzorowali się konspiratorzy podczas II wojny światowej.
Po początkowych sukcesach, na skutek przeciwdziałania władz rosyjskich (wojskowych i administracyjnych), sytuacjapowstańców uległa zdecydowanemu pogorszeniu. Dekret carski o uwłaszczeniu i przyznaniu chłopom użytkowanej przez nich ziemi (2 marca 1864 r.) sorawił, iż odwrócili się oni od powstania.
Walki powstańcze, z różną intensywnością, trwały do jesieni 1864 r. Na Podlasiu do wczesnej wiosny 1865 r. ukrywali się żołnierze oddziałku ks. Stanisława Brzózki.
Ogółem podczas trwającego dwa lata powstania stoczono 1229 bitew i potyczek, z tego 956 w Królestwie Polskim, 236 na terenie Litwy, a pozostałe na Rusi. Do najważniejszych bitew powstania zaliczyć należy: pod Węgrowem (3 lutego 1863), pod Siemiatyczami (6-7 lutego 1863), Krzywosądzem (19 lutego 1863), Małogoszczem (24 lutego 1863), Krzykawką (5 maja), Ignacewem (8 maja i 9 czerwca), Żyrzynem (8 sierpnia), Fajsławicami (24 sierpnia), Batorzem (6 września) i Opatowem (24 listopada 1863 i 21 lutego 1864).
Przez szeregi powstańcze przeszło około 200 000 ludzi, z tego zginęło około 30 000.
W trakcie powstania nie nadeszła żadna pomoc z zagranicy, na jaką liczono (szczególnie ze strony Francji). Dołączali jedynie ochotnicy jak np. gen. Francesco Nullo.
W czasie tłumienia zrywu powstańczego Rosjanie zastosowali na wielką skalę represje. Jeszcze w trakcie walk rozpoczęto egzekucje, zsyłki i konfiskaty majątków. Stracono 700 osób, około 40 000 zesłano na sybirską katorgę. Skonfiskowano 1660 majątków szlacheckich. W ramach represji (szczególnie w tej akcji wyróżnił się generał-gubernator na Litwie Michał Murawiow zwany „Wieszatielem”) miastom, które czynnie popierały powstanie odebrano prawa miejskie, przyczyniając się do ich upadku. Skasowano wszystkie klasztory w Królestwie Polskim, jako główne ośrodki antyrosyjskiego oporu.
Mimo klęski, jak później napisał Józef Piłsudski, piękno poświęcenia dla sprawy, dla wiernej służby żołnierskiej, przetrwało i stało się fundamentem, na którym oparł się polski ruch niepodległościowy u progu I wojny światowej.
Dyktatorzy powstania:
- gen. Ludwik Mierosławski (luty 1863)
- gen. Marian Langiewicz (11-18 marca 1863)
- gen. Romuald Traugutt (17 października 1863-10 kwietnia 1864)
- Aleksander Waszkowski (12 kwietnia-19 grudnia 1864)
